بلایای طبیعی و انسان‌ساخت همواره درطول تاریخ همراه بشر بوده‌اند و اثرات ناگوار بسیاری را بر محیط و بشریت اعم از تلفات جانی، خسارات مالی، روانی و زیست‌محیطی به دنبال دارند (1). مرور تاریخچه بلایا در ایران نشان می‌دهد کشور ما یکی از بلاخیز‌ترین کشورهای جهان بوده، مدیریت و كاهش خطر بلایا همواره موضوعی چالش‌برانگیز برای نظام سلامت كشور می‌باشد. در راستای سیاست‌گذاری اقدام‎های نظام سلامت در این حوزه، به ابتكار و حمایت شورای سیاست‌گذاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی و نیز حمایت موئسسه ملی تحقیقات سلامت جمهوری اسلامی ایران، سندی بومی با عنوان «نقشه مدیریت و كاهش خطر بلایا در نظام سلامت» در سال 1392 تدوین شده است كه اهداف، راهبردها، اقدام‎ها و الزامات دستیابی به سامانه توسعه‌یافته «مدیریت و كاهش خطر بلایا در نظام سلامت كشور» تا سال 1404 را در اختیار مدیران نظام سلامت كشور قرار داده است. بر اساس این سند، ‌‌‌مأموریت این سامانه عبارت است از: «به حداقل رساندن پیامدهای سوء مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت درسطح جامعه و منابع نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران و منطقه چشم‌اندازی از طریق پیشگیری از مخاطرات و كاهش آسیب، ارتقای آمادگی، پاسخ بموقع و بازیابی با رویكرد توسعه پایدار به‌گونه‌ای كه در سال 1404 نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران دارای توسعه‌یافته‌ترین سامانه سلامت در بلایا و فوریت‌ها و پایین‌ترین سطح خطر در برابر مخاطرات طبیعی و ‌‌‌انسان‌ساخت در منطقه چشم‌اندازی باشد (2). با توجه به نقش اساسی نظام سلامت در مراحل مختلف چرخه مدیریت بلایا و لزوم ایجاد ادبیات مشترک درحوزه بلایا، ضروری است نخست چارچوب مفهومی مدیریت خطر بلایا درحوزه سلامت مورد بررسی قرار گیرد. دراین راستا فصل پیش رو، به‌طور خلاصه، به تشریح تاریخچه، تعاریف و مفاهیم رایج درچرخه مدیریت بلایا می‌پردازد.

جهت پرداختن به ساختارهای مدیریت و کاهش خطر بلایا در جهان ابتدا باید به راهبرد‌های کاهش خطر بلایا توجه شود. این راهبرد‌ها و ساز‎وکار‌های هماهنگی توسط جوامع جهانی معرفی شده است. دفتر کاهش خطر بلایای سازمان ملل متحد، سازمانی است که استقرار ساز‎وکارهای هماهنگی ملی تدوین و تلاش‌های بین‌المللی در راستای کاهش خطر بلایا را هماهنگ می‌کند. اسناد هیوگو و سندای نیز در راستای این اهداف تدوین شده‌اند که این دفتر به‌طور مستمر به راهنمایی، پایش و گزارش منظم پیشرفت‌های اجرایی در خصوص آن می‌پردازد. سند هیوگو در راستای کاهش خطر بلایا، چارچوب عملی برای سال 2005 تا 2015 را نشان می‌دهد. اولویت‌های اجرایی سند هیوگو شامل: 1) حصول اطمینان از کاهش خطر بلایا به‌عنوان اولویت ملی و محلی و تضمین قوی برای اجرا، 2) شناسایی، ارزیابی، کنترل و مراقبت بر خطر بلایا، تسهیل و همچنین توسعه و اصلاح سامانه‌های هشدار اولیه، 3) استفاده از دانش، نو‌آوری، ابتکار و آموزش برای ایجاد فرهنگ ایمنی و پایداری در کلیه سطوح، 4) کاهش عوامل خطر مهم و 5) تقویت آمادگی در برابر بلایا به منظور مقابله مؤثر در کلیه سطوح می‌باشد. سند «سِندای» به‌عنوان جایگزین سند هیوگو برای ایجاد تاب‌آوری دولت‌ها و جوامع در برابر بلایا تدوین شده است. چهار اولویت عملکردی در راستای کاهش خطر بلایا در چارچوب سند سندای سال 2015 تا 2030 برای کشور‌ها در سطوح منطقه ای، ایالتی و ملی مشخص شده است. این راهبرد‌ها شامل: 1) درک مفهوم خطر بلایا، 2) تحکیم حاکمیت خطر بلایا در راستای مدیریت خطر آن، 3) سرمایه گذاری برای کاهش خطر بلایا جهت ایجاد تاب‎آوری، 4) ارتقای آمادگی در برابر بلایا برای پاسخ مؤثر و بازگشت بهتر به مرحله بازیابی پس از حادثه، بازتوانی و بازسازی. در این سند به‎کارگیری روش‌های جامعه محور ایجاد هماهنگی در راستای کاهش خطر بلایا برای بعد از سال 2015 تأکید شده است. در این سند هماهنگی و ساختار‌های سازمانی را در سطوح ملی و منطقه‌‌‌‌‌ای، لازمه تحکیم اجرای راهبرد‌های فوق معرفی نموده است. ساز‎وکار‌های هماهنگی به‌صورت بین بخشی و درون بخشی با همکاری ذینفعان کلیدی، در تمامی سطوح دولتی و خصوصی صورت گیرد. در این راستا باید به ابعاد قانون‎گذاری، علمی، اجرایی و مالی هماهنگی با تعیین مسئولیت‌ها و اختیارات سازمان‌ها توجه گردد (1, 2). همان‎طور که ملاحظه می‌شود، جامعه جهانی بر رویکرد‌های هماهنگی ملی و منطقه‌‌ای کشور‌ها تأکید فراوانی دارد و این هماهنگی‌ها از طریق تعریف نقش و مسئولیت‌های سازمان‌ها صورت می‎گیرد. جهت تعریف نقش و مسئولیت سازمان‌ها در کاهش خطر بلایا و سپس پاسخ به آن باید ساختارهای سازمانی در سطح ملی، منطقه، محلی و روابط‌شان تعریف گردد. در این فصل به انواع ساز‎وکار‌های هماهنگی در کشور‌های موفق می‌پردازیم.

بلایا در هر شکل، خواه طبیعی و خواه ساخته دست بشر، در هر بار وقوع باعث کشته و مجروح شدن بسیاری از انسان‌ها، وارد آمدن خسارات متعدد و ایجاد اختلال در خدمت‌رسانی بخش‌های مختلف جامعه می‌شوند و روند توسعه را به تأخیر می‌اندازد. بنابراین یکی از شاخص‌های مهم توسعه کشورها، آمادگی در برابر انواع مختلف بلایا می‌باشد. توسعه پایدار به مفهوم گسترده شامل اداره و بهره‌برداری صحیح و کارا از منابع طبیعی، منابع مالی و نیروی انسانی برای نیل به الگوی مصرف مطلوب همراه با به‌کارگیری امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل‌های امروز به‎طور مستمر قابل رضایت می‌شود. پنج جزء اصلی توسعه پایدار عبارتند از سلامت، آموزش، اشتغال، حاکمیت و امنیت. در راستای توسعه پایدار انسانی، با مدیریت خطر و کاهش خطر بلایا ‌می‌توان عواملی که روند توسعه را تحت تأثیر قرار می‌دهند کنترل کرد. بخش سلامت از طرفی از اجزای اصلی توسعه پایدار انسانی است و از طرف دیگر، به‎دلیل این که بسیاری از آثار مخاطرات تأثیر مستقیمی بر بهداشت دارند و بسیاری از علل آسیب‌پذیری را می‌توان از طریق برنامه‌های توسعه بخش سلامت مورد هدف قرار داد، از همکاران اصلی مدیریت خطر است. بنابراین وجود ساختار مدیریتی مناسب در بخش سلامت، از واجبات اولیه برنامه‌های توسعه محسوب می‌گردد. مدیریت و کاهش خطر موضوعی است که مدیران بخش‌های مختلف جامعه باید به آن توجه داشته باشند تا بتوانند سلامت و امنیت عمومی را تضمین و از دستاوردهای توسعه محافظت نمایند. بنابراین یک ساختار مدیریتی لازم است تا به وسیله آن بتوان با فرایندی نظام یافته خطرات بالقوه را شناسایی و پیش‌بینی کرد و با تجزیه و تحلیل آن‎ها در جستجوی یافتن ابزاری بود که به وسیله آن بتوان از بروز برخی از بلایا جلوگیری کرد و یا در غیر این صورت از اثرات آن کاست و همچنین برای پاسخ مؤثر و امدادرسانی سریع آماده شد و با عنایت به برنامه‌های توسعه دراز مدت، اقدام‎های لازم را در برگشت اوضاع فراهم نمود و بالاخره آن را به یک فرصت تبدیل کرده و حوادث و بلایا را به‌عنوان «آغازی دگر» ساخت. ایران به‌عنوان کشوری در حال توسعه با موقعیت سیاسی و جغرافیایی خاص همواره در معرض بلایای طبیعی (همچون سیل، زمین‎لرزه، خشکسالی و ...) و حوادث انسان‌ساخت همچون جنگ، حمل و نقل زمینی و هوایی، حوادث صنعتی و غیره بوده است و همواره به‌ منظور بهبود وضعیت موجود و تعیین راه کارهای کوتاه مدت تا دراز‌مدت مقابله با این حوادث و حوادث غیرمترقبه اقدام‎های قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی اجرایی جهت مدیریت خطر و مقابله با بلایا در برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی مورد توجه بوده است. بخش سلامت نیز در مجموعه ساختار مدیریت و کاهش خطر بلایا دارای نقش ویژه بوده است که در این بخش سعی بر توصیف مختصر ساختار آن خواهد شد.

بیش از چهل سال پیش لودویک فون برتالانجی، «نظام» یا «سیستم» را مجموعه‌ای از اجزا و رابطه‌های میان این اجزا دانست که برای برآوردن هدفی مشخص گرد هم آمده‌اند (1). در نظام سلامت این هدف، فراهم ساختن و نگهداری یا ارتقای سلامت مردم و محیط است. اجزای نظام سلامت بی‌شمارند: افراد سالم و فرد و خانواده و اجتماع بیمار و ارائه‌کنندگان خدمات در بخش‌های عمومی و خصوصی تا سیاست‌گذاران و شرکت‌های تولید و توزیع دارو و تجهیزات پزشکی، نهادهای تأمین مالی، عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت و غیره. اما برای آنکه تعیین محدوده نظام سلامت در میان این اجزای پراکنده آسان‌تر باشد، سازمان جهانی بهداشت در گزارش سال 2000 خود این معیار را پیشنهاد کرده است (2): «همه سازمان‌هایی که هدف اصلی آن‎ها بازگرداندن سلامت یا ارتقای آن باشد جزئی از نظام سلامت را تشکیل می‌دهند». با این تعریف ممکن است نتیجه کار آموزش و پرورش یا صدا و سیما برسلامت اثر‌گذار باشد [و هست] اما آموزش و پرورش و صدا و سیما در نظام سلامت جای نمی‌گیرند زیرا هدف اصلی آن‎ها تأمین سلامت نیست.

همه کشورها در گام اول پاسخ به بلایای رخ داده در کشورشان به منابع ملی خود تکیه می‌کنند. در واقع بر اساس حقوق ‌‌بین‌الملل ‌‌مسئولیت اولیه و همگانی پاسخ به نیازهای مردم ‌‌آسیب‌دیده از بلایای طبیعی و انسان‌ساخت به عهده دولت آن كشورها می‌باشد اما در مواقعی بسته به شدت و بزرگی بلا، میزان خسارت، وسعت و توانایی کشورها و درجه توسعه‌یافتگی آن‎ها کمک‌های ‌‌بین‌المللی موردنیاز است. این کمک‌ها ظرفیت‌هایی را برای پاسخ در كشور ‌‌آسیب‌دیده ایجاد می‌کند که در سطح محلی، منطقه‌ای و ملی قابل دسترس نیستند. زمانی که یک کشور درگیر بلایای طبیعی یا ‌‌انسان‌ساخت از سازمان‌های ‌‌بین‌المللی درخواست کمک می‌کند، بسیاری از آژانس‌ها، انجمن‌ها و دولت‌ها، کمک‌های بشردوستانه خود را به کشور موردنظر ارسال می‌دارند. با توجه به تنوع سازمان‌‌های بشردوستانه و تخصصی بودن منابع و توانایی‌‌های آن‌ها، در صورتی‌كه هماهنگی‌های بین سازمانی جهت ارائه كمك‌‌های بشردوستانه ‌‌بین‌المللی به درستی انجام گیرد، خدمات ارائه شده به كشور نیازمند برای قربانیان بلا مفید خواهد بود. در صورتی که ارائه کمک‌های مذکور به منطقه ‌‌آسیب‌دیده در قالب یک فرایند هماهنگ صورت نگیرد در اغلب موارد منجر به ایجاد هرج‌و‌مرج و سردرگمی شده و ‌‌به‌عنوان بلای ثانویه به شمار می‌آید (1). از این رو با توجه به اهمیت موضوع در این فصل نویسندگان در نظر دارند که ضمن بیان تاریخچه اقدام‎های بشردوستانه ‌‌بین‌المللی به معرفی آژانس‌های ‌‌بین‌المللی و منطقه‌ای فعال در این زمینه، سطوح هماهنگی و رویکرد خوشه‌ای در ارائه کمک‌های ‌‌انسان‌دوستانه به گروه‌های هدف بپردازند.

ما در جهانی پر از مخاطرات مختلف اعم از طبیعی و انسان‌ساخت زندگی می‌كنیم. خطر ناشی از مخاطرات، بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی همه انسان‌ها بوده و خواهد بود. تاکنون بحث‌های زیادی درباره لزوم تدوین راهبرد‌های كاهش خطر بلایا شده است. در این راستا ضروری است با انواع مخاطرات، احتمال وقوع آن‌ها، مناطق مستعد برای وقوع آن‎ها و شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی موجود در آن جوامع و توانمندی‌های موجود برای مدیریت آن‎ها شناسایی شد چرا كه وقوع مخاطره به تنهایی موجب آسیب‌های اقتصادی و انسانی نمی‌شود بلكه عوامل بسیار زیادی در این خصوص دخیل هستند. بنابراین باید همه این عوامل و میزان تأثیر هر كدام از آن‎ها شناسایی، محاسبه و به صورت بسیار ساده و قابل فهم برای عموم افراد جامعه، سیاست‎گذاران، مدیران و ... بیان گردد (1). این فرایند، «ارزیابی خطر بلایا» نام گرفته است که اولین قدم در مدیریت خطر بلایا است. با توجه به اهمیت موضوع، کلیات ارزیابی خطر جهت آشنایی خوانندگان در این بخش مورد بحث قرار گرفته است.

مرحله کاهش خطر بلایا به‌عنوان‌ نخستین مرحله در چرخه مدیریت بلایا اهمیت چشمگیری دارد. اقدام‎های کاهش خطر بلایا، حوزه وسیعی از اقدام‎ها را شامل می‌شود که قبل از رخداد یک رویداد انجام می گیرد و منجر به کاهش موارد بیماری، آسیب و مرگ می شود و در ضمن خسارت به دارایی‌ها را نیز در حوزه رخداد حادثه محدود می‌‌نماید (1،2). در همین راستا در متون مختلف نیز از مرحله کاهش خطر بلایا به‌عنوان‌ اساس و پایه مدیریت شرایط اضطراری یاد می شود و اقدام‎های کاهش خطر بلایا را شامل تلاش‌های مستمر در جهت حفظ زندگی و دارایی‌های افراد از خطرات و پیامدهای زیانبار بلایا می‌‌دانند (3). یک دسته مهم در برنامه‌ریزی کاهش آسیب‌پذیری بلایا در مرحله کاهش انجام اقدامات، کاهش آسیب غیرسازه‌ای می‌‌باشد که با توجه به اهمیت موضوع، این فصل به ارائه توضيحاتي در اين خصوص می‌‌پردازد.

سالانه تعداد زیادی از مردم جهان در اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست می‌دهند. علت مرگ تعداد زیادی از این افراد ریزش ساختمان‌ها به دنبال وقوع زمین‎لرزه می‌باشد. علی رغم این واقعیت که راه حل‌های مهندسی وجود دارد اما کماکان تخریب ساختمان‌ها در زمین‎لرزه قربانی می‏گیرد (1،2). از عوامل مهم کاهش خسارت‌های ناشی از زمین‎لرزه استفاده از تمهیدات مربوط به برنامه‌ریزی کالبدی شهر‌ها می‌باشد. دخالت‌های نسنجیده انسانی در محیط‌‌‌های طبیعی، از جمله ساخت و سازهای بی‌رویه در حریم گسل‌‌ها و فقدان و بی‌توجهی به ضوابط و استانداردهای ساخت و ساز موجب زیان‌های اقتصادی و اجتماعی فراوان می‌شود. کشورهایی که وقوع زمین‎لرزه در آن‎ها سابقه تاریخی دارد دارای کدهای لرزه‌ای پیشرفته‌ای هستند. بنابراین کشورهایی همچون ژاپن و نیوزیلند و ایالت متحده آمریکا ضوابط کامل را تهیه کردهاند. در ایران گسترش آییننامه‌ها شامل کدهای زمین‎لرزه در زمینه انواع سازهها، از خانه‌های ساخته شده با مصالح کم‌مقاومت بنایی تا ساختمان‌های فولادی و بتن آرمه می‌باشد. لذا با عنایت به اهمیت موضوع و با توجه به تراکم جمعیتی و ساختمانی در شهرها، اجرای صحیح آیین‌نامه‌‌ها و قوانینی که توسط نهادهای ذیربط تدوین گردیده لازم و ضروری می‌باشد (3،4).

توسعه پایدار و هوشمندانه در مناطق لرزه‏خیز بدون توجه به کاربری متناسب زمین با شرایط زمین‌شناختی، سازه‌ای و مدیریتی امکان‌پذیر نیست. اهمیت مطالعات کاربری زمین در طراحی پایدار شهر‌ها و مناطق روستایی در نواحی لرزه‌خیز خصوصاً طی دو دهه اخیر و پس از ارزیابی صدمات وارده به شهر‌ها و روستاهای آسیب‌دیده در برخی از رویدادهای لرزه‏ای، بیش از پیش آشکار شده است. امروزه در برخی کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه، ضمن لحاظ نمودن مؤلفه‏های مرتبط با کاهش خطر و مدیریت بلایا در طرح‌‌های جامع و تفصیلی، مقررات و ضوابط ویژه‏ای نیز برای تعیین کاربری زمین در برنامه‌ریزی ساخت و ساز و توسعه شهر در پهنه‌های خطرناک مورد استفاده قرار می‏گیرد. این ضوابط برحسب شرایط زمین‌شناختی، وضعیت ساختمان‌‌ها و نیز نیازمندی‌‌های زمان بروز بلایا تدوین می‌گردند. در این بخش پارامترهایی که در برنامه‏ریزی کاربری زمین در مناطق لرزه‏خیز حایز اهمیت می‏باشند مورد بررسی قرار می‏گیرند و نحوه لحاظ نمودن آن‎ها در تدوین ضوابط و مقررات توسعه شهری مورد بحث قرار داده می‏شوند.

واقعیت این است که علی‎رغم همه تلاش‌های انجام‌شده در مدیریت حوادث و بلایا، خطر حوادث و بلایا در حال افزایش است (1, 2)، به‌طوری‌که فقط در دو دهه قبل حوادث طبیعی به همراه تروریسم، طغیان بیماری‌های عفونی و ناآرامی‌های اجتماعی بیش از 200 میلیون نفر را در دنیا تحت تأثیر خود قرار داده است (3). علی‎رغم این که مدیریت جامع حوادث و بلایا شامل اقدام‎های پیش از وقوع (پیشگیری، کاهش اثرات و آمادگی) و همچنین اقدام‎های پس از وقوع (پاسخ و بازیابی) می‌شود، اما در عمل اکثر اقدام‎های انجام‌شده یا در حال انجام بر فعالیت‌های بعد از وقوع حوادث و بلایا، شامل اقدام‎های مراحل پاسخ و بازتوانی متمرکزشده است. عدم توجه لازم به اقدام‎های پیشگیری و کاهش اثرات نه‌تنها باعث افزایش اقدام‎های مراحل پاسخ و بازیابی می‌شود، بلکه جامعه را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد (4). شناخت این موضوع در سال‌های اخیر باعث ایجاد یک رویکرد نظام‌مند و جامع در مدیریت خطر حوادث و بلایا به نام رویکرد «تاب‌آوری در برابر حوادث و بلایا » گردیده است. این رویکرد جدید به همان اندازه که به اقدام‎های بعد از وقوع بلایا توجه دارد، بر اقداماتی که باید در مرحله قبل از وقوع بلایا انجام شود، تأکید می‌نماید (4، 5). هم‌چنین این رویکرد تأکید ویژه‌ای بر افزایش توانمندی و استفاده از ظرفیت‌های جامعه در کاهش پیامدهای ناشی از حوادث و بلایا دارد (1، 2، 5). امروزه رویکرد تاب‌آوری جامعه به‌خصوص در کشورهای توسعه‌یافته به یکی از رویکردهای راهبردی، عینی و عملیاتی در مدیریت خطر حوادث و بلایا تبدیل‌شده است. به ‌عنوان ‌مثال راهبرد ملی آمادگی بهداشتی و پزشکی در برابر حوادث و بلایا ایالات‌متحده آمریکا ، تاب‌آوری جامعه را به‌عنوان یکی از چهار اقدام اساسی و حیاتی آمادگی نظام سلامت در برابر حوادث و بلایا اعلام نموده است. راهبرد ملی امنیت سلامت این کشور نیز تاب‌آوری جامعه را به‌عنوان چشم‌انداز امنیت سلامت ملی اجرا کرده است. علاوه بر این وزارت امنیت سرزمینی ایالات‌متحده تاب‌آوری جامعه را به‌عنوان یکی از مفاهیم اساسی و کلیدی برای تأمین امنیت ملی اعلام کرده است. هم‌چنین چارچوب ملی بازیابی حوادث و بلایا آمریکا نیز تاب‌آوری جامعه را عنوان بخشی از فرایند بازیابی موفق اعلام کرده است (6).

دو رویکرد برای برخورد با بلایا وجود دارد. رویکرد اول واکنشی است. در این رویکرد، جامعه صبر می‌کند تا حادثه یا مشکلی بروز کند و سپس در صدد پاسخ به آن یا حل مشکل می‌پردازد. در رویکرد دوم که پیش فعال نامیده می‌شود جامعه، تهدیدها یا مخاطرات را شناسایی می‌کند و برای پیشگیری از آن‎ها و افزایش آمادگی برای مقابله، ‌‌‌برنامه‌ریزی می‌کند. با توجه به آنکه در زمان بروز بلایا فرصت برای اقدام‎های حیاتی کم است رویکرد دوم برای کاهش اثر بلایا توصیه شده است. به بیان دیگر با صرف وقت برای تحلیل و ارزیابی خطر بلایا و ‌‌‌برنامه‌ریزی بر اساس نتایج، بخش زیادی از تصمیم‌گیری‌ها و اقدام‎های قبل از رخداد بلایا انجام می‌شود (1). حین تغییر فرهنگ جامعه از رویکرد واکنشی به رویکرد پیش کنشی، دو سامانه توسعه پیدا می‌کنند: سامانه هشدار اولیه و نظام مراقبت. در ‌‌‌برنامه‌ریزی برای بلایا طراحی و اسقرار سامانه هشدار اولیه یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مدیریت بلایا است و در سرفصل‌های اعلام شده از طرف سازمان جهانی بهداشت برای ‌‌‌برنامه‌ریزی پاسخ به حوادث و بلایا، اولین عملکردی است که باید مد نظر قرار گیرد. به بیان دیگر عملیات پاسخ با فعال شدن سامانه هشدار اولیه شروع می‌شود (۱،۲). ‌‌‌به‌عنوان نمونه اگر سامانه هشدار اولیه در سال 2004 برای سونامی در جنوب شرق آسیا وجود داشت، هزاران نفر به خاطر این حادثه کشته نمی‌شدند، لذا اگر ‌‌‌برنامه‌ریزی لازم برای اعلام احتمال رخداد بلا به جمعیت در معرض خطر بموقع انجام نشود زمان عملیات پاسخ از دست می‌رود.

مفاهیم فراظرفیت عموماً مرتبط با نیازهای یک مجموعه خاص مثل بیمارستان و مراکز بهداشتی و یا اجزای ویژه این مجموعه‏ها تعریف شده است. در منابع علمی، تعاریف متعددی برای «فراظرفیت» به عنوان جزئی از برنامه آمادگی در بلایا به چشم می‏خورد که نقطه مشترک تمامی آن‎ها پاسخ به افزایش نیاز به ارائه خدمات سلامت در شرایطی است که ظرفیت‏های قبل از وقوع حادثه دیگر پاسخگو نیستند. یک سامانه جامع فرا‏ظرفیت؛ شامل ظرفیت‏ها و قابلیت‏های متعادل در سه حوزه منابع انسانی، تجهیزات، سازه و زیرساخت‏ها می‌باشد. مدل‏های مختلفی برای فراظرفیت وجود دارد که بیشتر آن‎ها فضا، تعداد تخت، زمان و الگوهای متفاوتی را در مراکز بهداشتی درمانی بررسی می‌کنند اما هنوز مدل واحدی برای تدوین برنامه فرا‏ظرفیت وجود ندارد. به صورت کلی برنامه فراظرفیت در بلایا مبتنی بر نتایج ارزیابی خطر با در نظر گرفتن سه جزء اصلی تدوین شده است و نیازمند آموزش، تمرین، بروز‏رسانی و ارزشیابی می‏باشد.

مفاهیم فراظرفیت عموماً مرتبط با نیازهای یک مجموعه خاص مثل بیمارستان و مراکز بهداشتی و یا اجزای ویژه این مجموعه‏ها تعریف شده است. در منابع علمی، تعاریف متعددی برای «فراظرفیت» به عنوان جزئی از برنامه آمادگی در بلایا به چشم می‏خورد که نقطه مشترک تمامی آن‎ها پاسخ به افزایش نیاز به ارائه خدمات سلامت در شرایطی است که ظرفیت‏های قبل از وقوع حادثه دیگر پاسخگو نیستند. یک سامانه جامع فرا‏ظرفیت؛ شامل ظرفیت‏ها و قابلیت‏های متعادل در سه حوزه منابع انسانی، تجهیزات، سازه و زیرساخت‏ها می‌باشد. مدل‏های مختلفی برای فراظرفیت وجود دارد که بیشتر آن‎ها فضا، تعداد تخت، زمان و الگوهای متفاوتی را در مراکز بهداشتی درمانی بررسی می‌کنند اما هنوز مدل واحدی برای تدوین برنامه فرا‏ظرفیت وجود ندارد. به صورت کلی برنامه فراظرفیت در بلایا مبتنی بر نتایج ارزیابی خطر با در نظر گرفتن سه جزء اصلی تدوین شده است و نیازمند آموزش، تمرین، بروز‏رسانی و ارزشیابی می‏باشد.

به منظور ارائه یک پاسخ مؤثر، هماهنگ و سازمان‌دهی شده به اثرات مختلف انواع بلایا و فوریت‌ها وجود برنامه‌های عملیات فوریت(EOP) بسیار ضروری می‌‌‌باشد. اما باید توجه داشت این برنامه‌ها و سایر سیاست‌ها و دستورالعمل‌ها تنها نباید به صورت نظری وجود داشته و تمرین نشوند، بلکه باید در یک فرایند منظم و مدون و به صورت دوره‌ای و هدفمند در قالب برگزاری انواع مختلف تمرین و یا بعد از به کار گیری در یک فوریت واقعی مورد ارزیابی قرار گرفته، به‌روز‌رسانی و معتبر شوند (2،1). از این‌رو در چرخه مدیریت بلایا که شامل چهار مرحله کاهش اثرات، آمادگی، پاسخ و بازیابی می‌باشد، در مرحله آمادگی یکی از کارکردهای مهم و اساسی در جهت ارتقای آمادگی و ظرفیت‌سازی برگزاری انواع تمرین بلایا می‌‌‌باشد (5،2). در واقع تمرین‌ها فعالیت‌هایی هستند که با هدف آموزش و تمرین توانمندی و صلاحیت‌های اساسی پیشگیری و کاهش اثرات، کاهش آسیب‌پذیری، پاسخ و بازیابی در محیطی که برای مشارکت‌کنندگان بدون خطر می‌‌‌باشد، انجام می‌‌‌شوند. به عبارت دیگر تمرین‌ها با هدف توسعه، بهبود و تأیید صلاحیت‌ها و توانمندی‌های سازمانی برای انجام یک یا چند کارکرد در هنگام وقوع بلایا طراحی می‌شوند (2،1).

برای انجام هر کاری یک هدف وجود دارد و معمولاً برای بهتر انجام شدن آن و استفاده بهینه از منابع، برای رسیدن به هدف «برنامه‌ریزی» انجام می‌شود. وقتی اجزای مختلف یک سامانه در کنار هم جمع می‌شوند تا برنامه اجرا شود نیاز است یک فرد یا مرکز بین این اجزا، هماهنگی ایجاد کند، بنابراین لازم است همه اجزا به‌نوعی تحت مدیریت یا فرماندهی آن مرکز قرار گیرند و این مرکز برای آنکه مطمئن شود کارها مطابق با برنامه پیش می‌رود باید «نظارت» و «کنترل» بر روند اجرا داشته باشد و به‌نوعی همه اجزا می‌بایست اقدام‎ها و موارد پیش‌آمده را به فرماندهی گزارش دهند. گاهی روند مطابق برنامه پیش نمی‌رود و نیاز است تصمیمات جدید با هماهنگی مرکز فرماندهی گرفته شود. این موضوع به‌خصوص در شرایط وقوع بلایا قابل‌توجه است. به همین خاطر است که فرایند مدیریت و «نظارت» در شرایط عادی به «فرماندهی و کنترل» هنگام رخداد بلایا و فوریت‌ها تبدیل می‌شود تا اثر هرج‌ومرج ناشی از بلایا به حداقل برسد. هنگام رخداد بلا، تغییرات سریع رخ می‌دهد، داده‌ها و اطلاعات محدود و غیردقیق هستند، سازمان‌های متعدد درگیر حادثه می‌شوند، مردم عادی و آموزش ندیده به محل حادثه هجوم می‌آورند و نیاز است تصمیمات زیادی در زمان کوتاه اخذ شود. به همین دلایل نیاز است نحوه مدیریت کردن به شکل فرماندهی و البته تا حد امکان غیرمتمرکز باشد (1). فرماندهی فرایند ارائه دستورها، هدایت و کنترل بر پایه قوانین شفاف و مدون و تفویض این اختیارات به دیگران است. بنابراین فرماندهی و کنترل از اساسی‌ترین و بااهمیت‌ترین بخش‌ها در موضوع مدیریت بلایا و فوریت‌ها است (2). حساسیت این دو فرایند به‌اندازه‌ای است که چنانچه توجه ویژه‌ای به آن‎ها نشود، مدیریت حادثه و پاسخ به بلایا به‌طور مؤثر و کارآمد صورت نپذیرفته، موجب هدر رفتن منابع و امکانات و حتی نیروی انسانی خواهد شد چراکه بخش مدیریت و کنترل است که در تمامی قسمت‌های مدیریت بلایا اعلام نفوذ کرده و کمبودها و نقایص را رفع می‌کند (3). نکته قابل ‌تأمل دیگر این است که این سه مفهوم علت و معلول هم و جدای ناپذیر هستند و به همین خاطر است که اغلب در یک مبحث آورده می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر برای داشتن هماهنگی نیاز به فرماندهی و کنترل است و برای اعمال فرماندهی نیاز به هماهنگی و کنترل است. در مقابل تفکر فرماندهی و کنترل و تمرکز فرمان‌ها، عده‌ای اعتقاد دارند که محوریت با هماهنگی و ارتباطات است و به همین سبب ارتباطات غیررسمی بین اجزای پاسخ‌دهنده از سازمان‌های مختلف که منجر به هماهنگی بیشتر می‌شود، بلامانع است.

در بلایای طبیعی گسترده، مدیریت بلایا بر عهده سازمان‌های مختلفی است که هر یک عهده‌دار مسئولیت خاصی می‌باشند. هماهنگی، یکی از مسائل و چالش‌های بزرگ مدیریت بلایای طبیعی است که تا حد زیادی ناشی از ماهیت گسترده فعالیت‌های مرتبط با بلایا می‌باشد. مدیریت موفق بلایای طبیعی مستلزم همکاری و هماهنگی بین سازمان‌های مسئول است و هدف نهایی آن، کاهش خسارات و زیان‌های ناشی از بلایا است (1). از مشخصه‌های یک بلای طبیعی مبهم بودن عامل، مبهم بودن تأثیرات و راه‌های رفع آن می‌باشد. در عین‌حال تصمیمات مربوط به یک موقعیت اضطراری بایستی به‌سرعت اتخاذ شود (2). یکی از اساسی‌ترین موضوعات مطرح درزمینه مقابله با بلایای طبیعی، وجود یک برنامه ملی مناسب می‌باشد. این برنامه مستلزم همکاری و هماهنگی بین بخش‌های خصوصی و دولتی است و هدف نهایی آن، کاهش خسارات و زیان‌های ناشی از بلایا می‌باشد. متأسفانه در حال‌ حاضر هیچ‌گونه برنامه و ساختار مدونی که با این مسأله به‌طور کامل برخورد نماید، در کشور موجود نمی‌باشد. درحالی‌که مطالعات صورت گرفته در کشورهای بلاخیز مختلف، حاکی از آن است که اغلب این کشورها دارای ساختار و چارچوب عملیاتی منسجم، مستقل و مدون می‌باشند (3).

اولین قدم در مرحله پاسخ بلایا تعیین پیامدهای به جا مانده از حادثه و نشان دادن ظرفیت‌های باقیمانده در جمعیت تحت تأثیر است (1). به همین دلیل اساس اپیدمیولوژی بلایا بر برآورد وسعت حادثه، مشکلات کوتاه‌مدت و بلندمدت ناشی از حوادث، بروز مستقیم و غیرمستقیم بیماری‌‏ها ‏‏پس از بلایا و سایر پیامدهای آن متمرکز شده است. این موضوع با هدف توسعه نظام مراقبت و راهبرد پیشگیری، برآورد هزینه‌های بهداشت عمومی ناشی از بلایا و کاهش آن‎ها ‏‏انجام می‎شود (2). عدم وجود استاندارد در ساختار ارزیابی‌‏ها ‏‏یکی از چالش‌های اصلی در جمع‌آوری داده‌‏ها ‏‏در پژوهش‌های کمی است. بررسی‌های سریع بهداشتی پس از بلایا غالباً دچار مشکلاتی مانند تفاوت در روش‌های نمونه‌گیری، فواصل مختلف گزارش‌دهی، شاخص‏های متفاوت به منظور تبیین پیامدهای بهداشتی ناشی بلایا و نقص اطلاعات در گزارش آسیب‌‏ها ‏‏و خسارات می‌باشد. بنابراین استانداردسازی روش جمع‌آوری داده‌‏ها، ‏‏به ویژه در داده‌های کمی، بسیار مهم است؛ زیرا پژوهشگران این داده‌‏ها ‏‏را در حوادث بعدی، جمعیت‌های تحت تأثیر، موقعیت‏ها و زمان‌های مختلف مورد استفاده قرار خواهند داد (2،3(. از سوی دیگر تجربه اغلب کشور‏ها ‏‏نشان می‌دهد که این ارزیابی‌‏ها ‏‏یا انجام نشده یا حداقل کافی و مناسب نبوده است. این موضوع منجر به اشکال در ارائه خدمات امدادی و در نتیجه موجب نارضایتی در بازماندگان، امدادگران و در نهایت وخیم‌تر شدن پیامدهای ‏‏بعد از حادثه می‌شود (4). ارزیابی سریع نیاز‏ها ‏‏و خسارات به منظور تشخیص فوری چالش‌های ایجاد شده بعد از حادثه، تعیین ملزومات مورد نیاز در مناطق تحت تأثیر و جلوگیری از اختلال عملکرد در نظام بهداشتی و ارائه پاسخ مؤثر ضروری است (5). اگر چه اطلاعات خوب متضمن برنامه‌ریزی خوب نمی‌باشد، اطلاعات نامناسب حتماً به برنامه‌ریزی نامطلوب منجر خواهد شد (6). به عبارت دیگر می‌توان گفت یک ارزیابی ضعیف می‌تواند به برنامه‌ریزی نامطلوب و پاسخ نامناسب منجر شود (1). از طرف دیگر ارزیابی سریع یکی از ارکان حیاتی در فرآیند برنامه‌ریزی به حساب آمده، اطلاعات ضروری برای تصمیم‌گیری در این فرآیند را فراهم می‌آورد. چنانچه قبلاً نیز گفته شد، یک ارزیابی مناسب می‌تواند پاسخ مناسبی را نیز به همراه داشته باشد (1،3،7). بنابراین آگاهی از خطرها و چالش‌های منطقه به منظور برنامه‌ریزی و انجام اقدام‎های بهداشتی ضروری است. به عنوان مثال در صورت وجود خطر جدی مالاریا در منطقه برنامه‌ریزان باید در فکر راه‌های مبارزه با آن باشند (8). هر چقدر این نیاز‏ها ‏‏سریع‌تر ارزیابی شوند زمان پاسخ کوتاه‌تر و مؤثر بودن عملیات نیز بیشتر خواهد بود. در اینجا منظور از عملیات مؤثر، اقدام‎های بهنگام و مناسب می‌باشد (4).

اطلاعات یکی از ابزارهای مهم و ارزشمند دربلایا و فوریت‌هاست؛ چیزی که هر مدیری برای تصمیم‌سازی به آن نیازمند است. به عبارتی اطلاعات یکی از بخش‌هایی است که سازمان‎ها به وسیله آن دیده شده، کسب اعتبار می‌کنند. از طرف دیگر وسیله‌‌‌‌ای ‌است ضروری برای کمک‌های سریع و ‌‌‌‌مؤثر به کسانی‌که از بلایا متأثر شده‌اند. همچنین، اطلاعات عامل مهم و اصلی در فرایند ارزیابی خسارات و نیازسنجی‌ها ‌بوده، پایه هماهنگی و تصمیم‌سازی در وضعیت‌های اضطراری محسوب می‌شود. در حین یک وضعیت فوریتی، این اطلاعاتِ بموقع و شفاف است که اگر تولید و منتشر شده و در دسترس قرار گیرد می‌تواند اعتبار و اعتماد ایجاد کند. دریافت و ارسال اطلاعات، دستکاری آن و تجزیه و تحلیل این اطلاعات جز بر بستر یک زیرساخت مناسب ارتباطی مقدور نخواهد بود (1). فناوری ارتباطات با زیر ساخت فضایی، در تولید سریع، تحلیل، شبیه‌سازی، ذخیره‌سازی، انتشار و توزیع داده‌ها ‌نقشی حیاتی دارد و مدیران را در استفاده بموقع از اطلاعات مفید با کمترین هرج‌و‌مرج در تصمیم‌سازی یاری می‌رساند (2).

حوادث، وقایع و پدیده‌هایی هستند که با ایجاد خسارت در جامعه آسیب دیده همراه می‌باشند. افزایش مخاطرات گوناگون و بالارفتن شمار و پیچیدگی حوادث، لزوم تدبیر اقدام‎های مناسب در راستای کاهش و مقابله با این حوادث را ضروری می‌نماید. بدیهی است که اتخاذ هرگونه تدبیر مناسب، مستلزم برنامه‌ریزی مربوطه می‌باشد و تدوین هر برنامه‌ای نیز نیازمند برخورداری از اطلاعات متناسب و بهنگام است. برنامه‌ریزی در شرایط اضطراری و بروز حوادث به جهت ماهیت این شرایط، قدری متفاوت با شرایط عادی می‌باشد که باید مدنظر برنامه‌ریزان این حوزه قرار گیرد. از سویی در قیاس با برنامه‌‌های مختلف، برنامه‌ای کارآمدتر و مؤثرتر است که مبتنی بر اطلاعات صحیح‌تر و بروزتر باشد. لذا در مبحث مدیریت حوادث، اطلاعات و سامانه‎های اطلاعاتی، ابزاری کارآمد در حصول نتیجه بهتر که همانا کاهش خسارات می‌باشد به حساب می‌آید. در این فصل ضمن آشنایی با حیطه اطلاعات ومدیریت اطلاعات با مصادیقی از کاربرد این حوزه در مدیریت حادثه آشنا می‌شویم. پرواضح است که اشراف اطلاعاتی از مسیرهای مختلف، پیش نیاز انجام هرگونه برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی مؤثر جهت مدیریت حادثه می‌باشد.

روند طبیعی فرایندهای زمین شناختی و آب‌و‌هوایی که به نوعی لازمه تکوین و بقای کره خاکی می‏باشند، در مواردی با بروز اثرات و عواقب ناخوشایندی برای جوامع انسانی غیرآماده همراه می‌باشند. از سویی توسعه روز‏افزون شهرها که عمدتاً همراه با افزايش پيچيدگی فضاهای شهری در سطح، عمق و ارتفاع می‏باشند موجب افزايش مخاطرات گوناگون و بالارفتن شمار و پيچيدگی حوادث گرديده است. توسعه صنعتی، به کارگیری تسهیلات و تجهیزات جدید و اقبال روز افزون مردم شهرنشين به طبيعت و حضور آنان در محيط‌های طبيعی برای گردش، تفریح و ورزش، بروز حوادث مختلف انسان ساخت و حتی با منشأ طبیعی را نيز افزايش داده است. جدای از نوع، حجم و گستردگی حوادث اشاره شده، یکی از وجوه مشترک تمامی این موارد نیاز فوری به انجام مأموریت‌های جستجو و نجات می‌باشد.تنوع و گوناگونی مخاطرات و شمار قابل توجه بروز حوادث در كشور ما در کنار فوریت زمانی و پیچیدگی تخصصی مقوله جستجو و نجات در حوادث مختلف کمترین دلیل بر اهمیت و ضرورت شناخت مناسب از این مقوله و توجه جدی به برنامه‌ریزی دقیق و بموقع در این حوزه می‏باشد. پرواضح است که آشنایی با مبانی جستجو و نجات و مؤلفه‌های مرتبط و نیز ارتباط آن با سایر مراحل مدیریت حادثه، پیش نیاز انجام هرگونه برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی مؤثر می‌باشد.

بی‌خانمانی و نحوه استقرار و معماری اسكان اضطراری و موقت آسیب دیدگان، از جمله معضلات مدیریت بلایا است كه دولت‌مردان و مجریان متعاقب بسیاری از بلایای طبیعی(زمین‎لرزه، سیل، آتش‌سوزی و ...) و انسان ساخت (جنگ، درگیری‌های قومی و قبیله‌ای و ...)، با آن مواجه می‌شوند. معضلات از دست دادن خانه و كاشانه به دلیل وقوع بلایا همواره به‌گونه‌های مختلف خود را نمایان ساخته است، به گونه‌ای كه غالباً انسان‎ها به دلیل ترس، ناامنی و احتمال مرگ، با ترك اجباری زیستگاه ویران شده خود راهی دیگر مناطق می‌شوند یا در صورت احساس امنیت، در كنار همان خرابه‌های مسكن خود سكنی می‌گزینند. راهكارهای موجود در ساخت سکونت‌گاه‌های اضطراری و موقت بی‌خانمانان، متعاقب بلایای اخیر در ایران، نشان‌دهنده آگاهی اندك مجریان و برنامه‌ریزان از پیامدهای گوناگون اقتصادی، بهداشتی و زیست محیطی بلایا است كه سبب شده وجود سکونت‌گاه‌های مزبور به معضلاتی در مناطق حادثه دیده مبدل شوند. تجربه ناموفق احداث اردوگاه‌های ضربتی و بی‌برنامه در شهر بم، متعاقب زمین‎لرزه سال 1382 مبین اتلاف سرمایه‌های کشور است. در این خصوص، اهمیت بررسی مبانی علمی چالش‌های معماری اسكان اضطراری و موقت پس از بلایا امری الزامی است. فصل حاضر كه با در نظر گرفتن رویكرد طراحی و برنامه‌ریزی كالبدی آماده شده، حاوی نكات كلیدی است كه بر اساس تجارب ایران و سایر جوامع بلاخیز و همچنین دستورالعمل‌های سازمان‌های دست اندرکار تأمین سرپناه پس از بلایا، به‌ویژه استانداردهای كمیساریای عالی امور پناهندگان، پروژه اسفیر، آكسفام، مركز مطالعات سرپناه در دانشگاه كمبریج، مركز مطالعات پناهندگان دانشگاه آكسفورد ، مهندسان خبره امداد بلایا و دیگر منابع معتبر داخلی و خارجی تدوین یافته است. در این میان، پژوهش‌ها، مشاهدات و تجربیات مؤلف در میدان‌های عملیات امداد و نجات و در درس‌های مربوط به مدیریت بلایا و مبانی طراحی و برنامه‌ریزی اردوگاه‌ها و سکونت‌گاه‌های موقت در دانشگاه‌های كشور نیز از دیگر منابع این مجموعه به شمار می‌روند. غالباً می‌توان سه گزینه برای استقرار سكونت‌گاه‌های اضطراری و موقت منظور داشت كه برحسب نوع واقعه، تعداد بی‌خانمانان، مسائل سیاسی و توانایی جامعه در مواجهه با بلایا مشخص و تعریف می‌شوند (1):  مردم در محل باقی می‌مانند و تمایل دارند كه در نزدیكی خانه و كاشانه ویران شده خویش سكونت نمایند. این امر غالباً متعاقب زمین‎لرزه‌ها رخ می‌دهد.  مردم از خانه‌های خود دور می‌شوند و در اجتماعات میزبان یا ساختمان‌های دولتی و فضاهای جمعی اسكان می‌یابند. این امر معمولاً پس از وقوع طوفان، سیل، آتشفشان یا جنگ و درگیری‌های قومی اتفاق می‌افتد.  مردم از خانه‌های خود دور می‌شوند، ولی به صورت گروه باقی می‌مانند. در این خصوص، ساخت اردوگاه موقت آوارگانی كه به اجبار مجبور به ترك خانه و كاشانه و منطقه زندگی خود شده‌اند، امری ضروری است. مردم در این شرایط اصولاً به صورت گروه‌های نسبتاً بزرگ و برای مدت زمان نامشخصی اجباراً دركنار هم زندگی خواهند کرد. برنامه‌ریزی و طراحی اردوگاه‌های اضطراری و موقت، پاسخ به نیاز‌های مردمی است كه نیازمند اسكان امن می‌باشند. در گزینه‌های دوم و سوم پس از تأمین نیازهای حیاتی بی‌خانمانان و پناهندگان برای تهیه سرپناه و پوشاك و ملزومات اولیه كه در هر سه مشترك می‌باشند، موارد مرتبط با انتخاب مكان سکونت‎گاه موقت انسانی، برنامه‌ریزی‌ها و طراحی‌های لازم، از جمله چالش‌های پیش روی مجریان و تصمیم‌گیران می‌باشد. در این مورد، نه تنها افراد مزبور، بلکه معماران و برنامه‌ریزان هم باید در صدد یافتن پاسخ‌هایی به پرسش‌های زیر باشند:  آیا الگوهای طراحی سكونت‌گاه‌های اضطراری و اسكان موقت نقش مؤثری در كاهش هزینه‌های دوران ساماندهی و بازسازی (خصوصاً در بخش بهداشت و درمان) دارند؟  آیا فرایند معماری و طراحی اسكان موقت از فشارهای روانی و بهداشتی بی‌خانمانان خواهد كاست؟

این بخش مروری دارد بر نحوه سازمان‌د‌هی و ارائه خدمات درمانی توسط سامانه خدمات پزشکی اورژانس در حوادثی که دارای مصدومان متعدد می‌باشد. قبل از هرچیز بهتر است به معرفی خدمات پزشکی اورژانس و نقش این واحد در حوادث بزرگ که مصدومان زیادی برجای می‌گذارند بپردازیم. در بیشتر کشورهای دنیا اولین واحد مسئول در پاسخگویی به قربانیان در صحنه حوادث، سامانه پزشکی اورژانس یا اورژانس ‌پیش‌بیمارستانی می‌باشد. کارکنان خدمات پزشکی اورژانس از گروه‌های مختلف ارائه‎دهندگان خدمات سلامت با مهارت‌های مختلف تشکیل شده‌اند (پزشکان، پرستاران، کارشناسان فوریت‌های پزشکی یا تکنیسین فوریت‌های پزشکی). نقش اصلی خدمات پزشکی اورژانس اورژانس در مرحله ‌پیش‌بیمارستانی شامل چهار عملکرد اساسی می‌باشد:  انجام تریاژ و ارائه مراقبت‌های ضروری در جهت حفظ حیات بیماران  پیشگیری از آسیب‌های بیشتر بیماران و مصدومان  انتقال سریع به مرکز درمانی مناسب و مراقبت در حین انتقال  ارائه گزارشی مناسب از نوع حادثه و وضعیت بیماران منتقل شده به مرکز درمانی (1) این‌که چه حادثه‌ای با چه تعداد مصدوم، حادثه با مصدومین انبوه تلقی می‌شود، با میزان منابع و توان مدیریتی منطقه تحت تأثیر حادثه ارتباط مستقیم دارد. حادثه با مصدومین انبوه می‌تواند طیفی را در برگیرد که در یک سمت حادثه‌ای مانند تصادف وسیله نقلیه با تعدادی مسافر آسیب‌دیده و در طرف دیگر آن حوادث و بلایای بزرگ مانند زمین‎لرزه، سیل، طوفان، حوادث تروریستی، فروریختن ساختمان‎ها و حوادث مربوط به حمل و نقل هوایی قرار داشته باشند. در این بخش اصول پاسخ به حوادث با مصدومین انبوه و نقش سامانه اورژانس پزشکی یا اورژانس ‌پیش‌بیمارستانی بیان خواهد گردید. به همین منظور مطالبی در خصوص سامانه فرماندهی حادثه، واحد‌های اورژانس ‌پیش‌بیمارستانی، تریاژ، اجزای برنامه پاسخ حوادث و بلایا ارائه شده و مهم‌تر این‌که چگونه یک مصدوم مشخص در فاصله زمانی صحیح به مرکز درمانی مناسب منتقل شود (2).

در دهه‌های اخیر حوادث و بلایای بزرگ در کل دنیا خصوصاً در کشور‌هایی با درآمد کم و متوسط مثل ایران در حال افزایش است. وقوع این حوادث هر روز بیشتر مردم را ‌متأثر کرده، ارائه خدمات سلامت را دچار اختلال و فرایند توسعه را نیز کند می‌کند. در صورتی‌که جامعه ‌متأثر آمادگی بهتری داشته و دستگاه‌های پاسخ دهنده سازمان‌دهی لازم را برای تأمین پاسخ متناسب با حادثه داشته باشند، جان انسان‌های زیادی را می‌توان نجات داد .در حوادثی با مصدومین انبوه علاوه بر مصدومیت تعداد زیادی از مردم جامعه ‌متأثر، معلولیت و ناتوانی جسمی، روانی و اجتماعی مردم آسیب‌دیده منابع محدود جامعه را از برنامه‌های توسعه‌ای به سمت بازتوانی و توانبخشی این گروه هدایت می‌کند. ظرفیت‌سازی در بیمارستان‎ها ‌به‌عنوان مهمترین مجموعه تأمین ‌کننده خدمات سلامت در حوادث و بلایا در ارتباط با حوادثی که دارای انبوه مصدومین هستند از اولویت‌های نظام سلامت است. طبق تعریف، حوادث با مصدومین انبوه، حوادثی هستند که منابع خدمات اورژانس پیش‌بیمارستانی و بیمارستانی شامل کارکنان و تجهیزات به ‌واسطه تعداد و شدت جراحات پاسخگوی آن‎ها نیست. بعضی منابع تعداد مصدوم پنج نفر یا بیشتر و لزوم تغییر برنامه روزانه سامانه عملیات فوریت بیمارستانی و پیش‌بیمارستانی را نیز مطرح می‌کنند (1،2). عبارت «مصدومین انبوه» شامل تعداد مصدومین و خدمات مورد نیاز آن‌هاست که معمولاً بیش از ظرفیت موجود نظام سلامت و خصوصاً بیمارستان‎ها می‌باشد. ظرفیت پاسخ بیمارستان‎ها به حوادث با مصدومین انبوه، بستگی به داشتن برنامه جامع مدیریت حوادث با در نظر گرفتن بدترین سناریو داشته، سطح آمادگی بیمارستان، مدیریت این مصدومین را امکان‌پذیر می‌کند. بیمارستان‎ها اولین مراکزی هستند که توسط حوادث و بلایا ‌متأثر می‌شوند. با توجه به تقاضای زیادی که در زمان وقوع حوادثی با تعداد انبوه مصدومین برای تأمین خدمات سلامت در حوادث و بلایا وجود دارد، داشتن برنامه آمادگی و پاسخ به این گونه حوادث از ضروریات مدیریت خطر بیمارستانی می‌باشد. تدوین برنامه آمادگی با در نظر گرفتن تمامی سازمان‌های درگیر در مدیریت حوادثی با مصدومین انبوه، آموزش تمامی کارکنان و تمرین‌های منظم به همراه پیش‌بینی منابع مورد نیاز از ضروریات پاسخ و مدیریت این حوادث می‌باشد. فعالیت‌های اختصاصی بخش اورژانس بیمارستانی در پاسخ به این حوادث شامل: پذیرش مصدومین، تریاژ، شناسایی و تعیین هویت مصدومین، ثبت و مستند سازی، درمان، پیگیری و انتقال مصدومین و علاوه بر این‌ها پاسخگویی به نیاز‌های خانواده‌های مصدومین و جامعه نیز می‌باشد. بعضی مواقع اقدام‎های آلودگی‎زدایی و پزشکی قانونی نیز باید در مواجهه با این‌گونه حوادث در نظر گرفته شود. گاهی بیمارستان قسمتی از فرایند هشدار اولیه در حوادث شیمیایی، زیستی، پرتوی یا هسته ای نیز می‌باشد. در ارتباط با مدیریت حوادث با مصدومین انبوه، کویی‌نگ (2010) معتقد است که بیمارستان/ مرکز بهداشتی درمانی باید فرایند زیر را اجرا نماید:  تدوین برنامه‌‌هایی با رویکرد تمام مخاطرات  انجام تحلیل مخاطرات و آسیب پذیری بیمارستان/ مرکز بهداشتی درمانی  انجام هماهنگی‌های لازم با سازمان‌های دیگر درگیر در پاسخ به حوادث و بلایا مثل: پلیس، آتش نشانی، اورژانس پیش‌بیمارستانی و ...  هماهنگی با کارکنان درمانی و تمامی بخش‌ها و واحد‌های بیمارستان  آموزش تمامی کارکنان در ارتباط با برنامه ها  تمرین منظم برنامه‌های پاسخ و آمادگی در مقابل حوادث و بلایا (3). اولین مرحله در پاسخ به هر حادثه‌ای با مصدومین انبوه هشدار و آگاه‌سازی بخش اورژانس می‌باشد.

یکی از ویژگی‌های حوادث با مصدومین انبوه و بلایا ‎‎افزایش فوری نیازهای جمعیت آسیب دیده فراتر از منابع و امکانات موجود می‌باشد و این پرسش مطرح می‎‎شود که چگونه منابع محدود به منظور بهینه شدن و ارتقای پیامدهای بیماران باید مورد استفاده قرار گیرد (1). اگرچه مفهوم تریاژ را می‌توان در خصوص همه منابع به کار برد، در اکثر مطالعات و منابع این واژه در خصوص مراقبت از بیماران به کار گرفته شده است. با این رویکرد، تریاژ در واقع ارزیابی سریع بیماران و آسیب‌دیدگان به منظور تعیین اولویت و سطح مناسب مراقبت درمانی برای اختصاص منابع و امکانات محدود فعلی است (1). در واقع تریاژ اساس مدیریت مناسب طب بلایا را تشکیل می‎‎دهد (2). ترياژ از کلمه فرانسوی Trier"" به معنای جدا كردن، دسته‌بندی يا طبقه‌بندی کردن، مشتق شده است (8-1). در عمل اين واژه به معنای دسته‌بندی و طبقه‌بندی بيماران و مصدومين و تعیين اولویت آن‏‎ها بر اساس فوریت نیاز به درمان به كار می‌رود (8-1). در واقع ترياژ عبارت است از دسته‌بندی بيماران و اولويت‌بندی آن‏‎ها براساس شدت جراحت و بيماری به نحوی كه از منابع و امكانات موجود بهترين استفاده و بهره‌وری برای ارائه بهترين خدمات به بيشترين تعداد از بيماران صورت گيرد. این موضوع در اصل همان فلسفه انجام تریاژ در بلایا و حوادث با مصدومین انبوه ‎‎می‌باشد (8-1). این فرایند به پاسخ دهندگان به بلایا که منابع کافی جهت درمان همه افراد را ندارند‌ این اجازه را می‎‎دهد تا مراقبت‏ها را اولویت‌بندی کرده، از امکانات به بهترین نحو برای شمارپ زیادی از بیماران استفاده نمایند (3). مؤثرترین تریاژ روشی است که برای کارکنان آسان باشد، نیاز به دسته‌بندی و ارزیابی بیماران و مصدومین با معیارهای پیچیده را نداشته باشد و در عین حال پیش‎آگهی بیماران را در حد مطلوبی تعیین نماید. اگرچه مطالعاتی در زمینه انواع تریاژ صورت گرفته است، به دلیل شرایط خاص بلایا و محدودیت‌های انجام مطالعات با ساختار قوی مثل کارآزمایی تصادفی کنترل شده در شرایط واقعی، شواهد و اطلاعات کمی در خصوص معرفی بهترین روش انجام تریاژ و اثر بخشی انواع روش‎های تریاژ وجود دارد (1،2). تا به امروز هیچ نظام‎‎‎ تریاژی به صورت مشخص در ارتباط با پیامدهای بالینی بیماران، بهبود مدیریت صحنه و یا اختصاص منابع نسبت به سایر نظام‎‎‎‌‎ها برتری نداشته است. اما به نظر می‎‎رسد استفاده از یک نظام‎‎‎ استاندارد و واحد در یک منطقه باعث عملکرد بین بخشی بهتر و درک متقابل کارکنان نظام‎‎‎ در هنگام پاسخ به بلایا و حوادث با مصدومین انبوه ‎‎می گردد (1).

امروزه با توجه به توسعه شهرنشینی و گسترش روزافزون حوادث و بلایا (اعم از طبیعی و انسان‌ساخت) و تأثیر آن بر روند پیشرفت کلان‌شهرها، ارائه راهکاری بهینه در هنگام بلایا جهت حفظ سلامت انسان‌ها، به عنوان بالاترین سرمایه، از اهمیت بسزایی برخوردار است. تخلیه اضطراری جمعیت در بلایایی مانند زمین‎لرزه، سیل، آتشفشان، آتش‎سوزی و ... در جهت کاهش تلفات انسانی و افزایش سرعت امداد‎رسانی بسیار حائز اهمیت می‏باشد و از این رو حرکت دادن ایمن جمعیت به سمت خارج از ناحیه در معرض خطر با حداکثر سرعت ممکن، از اقدام‎های اساسی در مدیریت بلایا به شمار آمده، یکی از ارکان اصلی برنامه‌ریزی مدیریت بلایا در مرحله پاسخ می‌باشد (1). از آن‌جا که در این فرآیند، باید تعداد زیادی از افراد متأثر از تنش‎های متفاوت در دوره زمانی کوتاه به منطقه امن تخلیه گردند، درصورتی که پیش‌بینی مواردی این چنین و برنامه‌ریزی دقیق و انتخاب مسیر تخلیه قبل از وقوع بلایا و اقدام‎های مناسب در جهت اطلاع‌رسانی صورت نپذیرد، پیچیدگی شرایط به وجود آمده تشدید می‎شود و افزایش تلفات محتمل است (2). تخلیه یک فرآیند بهینه‌سازی چند هدفه می‌باشد که در آن به‌طور همزمان کوتاه‌ترین (هدف اول) و امن‎ترین (هدف دوم) مسیر از میان عده زیادی از مسیرهای ممکن انتخاب می‌گردد. در اغلب موارد، کوتاه‌ترین مسیر امن، بهترین گزینه می‌باشد. اما در شرایط اضطراری، مسائل متعددی در برنامه‌ریزی‌های تخلیه اضطراری تأثیرگذار می‌باشد.

پیش‌فرض‌ها بر بروز و اثرات بیشتر بیماری‌های واگیر در شرایط آشفته پس از بروز بلایای طبیعی دلالت دارند (1). همه ساله 450 تا 800 مورد از بلایای طبیعی با شروع سریع یا آهسته از قبیل سیل، زمین‎لرزه، طوفان و خشکسالی به‌دلیل شرایط نامساعد آب‌وهوایی یا کاربری نامناسب زمین در سطح جهان رخ می‌دهند (2). تغییرات ‌آب‌وهوا، همراه با رشد جمعیت و شهرنشینی و همچنین افزایش سن جمعیت، افزایش بروز بلایای طبیعی و تغییر الگوی بیماری‌ها را به همراه داشته‌اند. در این شرایط افزایش بروز بیماری‌های واگیر بومی و طغیان آن‎ها یا بروز بیماری‌های نوپدید مورد انتظار خواهد بود (3). این مسأله در فوریت‏های پیچیده (مانند جنگ و منازعات قومی) اهمیت دوچندان می‌یابد زیرا بیماری‌های واگیر از عوامل عمده مرگ و میر در شرایط پس از فوریت‏های پیچیده هستند. در فوریت‏های پیچیده به دلیل از بین رفتن تسهیلات ارائه خدمات بهداشتی درمانی و برنامه‌های کنترل بیماری‌ها، كاهش امکان دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی درمانی، سوء تغذیه، آسیب به نظام اجتماعی و عدم دسترسی به ملزومات زندگی و عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف ارائه دهنده خدمات، اهمیت کنترل بیماری‌های واگیر بیشتر نمایان می‌شود. البته گرچه طغیان بیماری‌ها پدپده‌ای شایع متعاقب بلایای طبیعی نیست، لیكن متعاقب برخی بلایای طبیعی طغیان‏های جدی بیماری‌ها مشاهده شده است. طغیان بیماری اسهالی همراه با استفراغ به علت نوروویروس حدود یك هزار نفر را در تگزاس طی طوفان مهیب كاترینا در سال 2005 در آمریكا، طغیان بیماری اسهالی پس از سیل در بنگلادش در سال 2004 به علت ویبریو‌کلرا 1O (بیش از 17 هزار نفر)، ‌همه‌گیری بزرگ وبا در سال 1998 در بنگال غربی به دنبال سیل و همچنین طغیان‌های لپتوسپیروزیس به دنبال سیل در تایوان در سال 2001، بمبئی هند در سال 2000‌ و همچنین در استان بوشهر در سال 1383 از موارد شیوع بیماری‌های واگیر به دنبال بلایا می‌باشند (4). افزایش بروز بیماری‏های بومی و خطر بروز طغیان‎ها پس از بلایا به عوامل متعددی مرتبط هستند که می‌بایست با ارزیابی جامع خطرها برآورد گردند. این رویکرد، اولویت‎بندی مداخلات لازم در راستای کاستن اثرات بیماری‌های واگیر پس از وقوع بلایا را امکان‌پذیر خواهد ساخت (1). در این بخش كه با استفاده از آخرین متون علمی و دستورالعمل‌های سازمان جهانی بهداشت و همچنین تجارب اندوخته شده طی بلایای طبیعی سال‌های اخیر تهیه شده است، تلاش شده كه بتوان بیماری‌های واگیر و عوامل مرتبط با بروز و گسترش آن‎را در بلایا و کنترل آن‎ها را به صورت کلی در اختیار خوانندگان قرار داد.

طی سالیان گذشته بیماری‌های واگیر بزرگ‌ترین مشکل بهداشتی کشورهای جهان به ویژه کشورهای جهان سوم و در حال توسعه به شمار می‌رفت، اما امروزه با کنترل مناسب این بیماری‌ها، بهبود شرایط بهداشتی و تغذیه‌ای و انجام برنامه گسترده واکسیناسیون از شیوع این نوع بیماری‌ها کاسته شده است. با توجه به افزایش سن افراد جامعه و تغییرات در الگوی زندگی افراد، شیوع بیماری‌های غیرواگیر و مرگ و میر ناشی از آن به‌عنوان مهم‌ترین مشکل بهداشتی جهان مطرح می‌باشد (1). این بیماری‌ها شامل بیماری‌های قلبی و عروقی به‌ویژه بیماری عروق کرونر، بعضی از سرطان‌ها، بیماری‌های تنفسی و دیابت نوع 2 (غیر وابسته به انسولین) که این بیماری‌ها مردم را در هر سنی و با هر ملیت و نژاد و سطح زندگی درگیر می‌کنند (2). این عوامل مهم‌‌ترین علت مرگ‌و‌میر در دنیا می‌باشد که بر اساس آمار ارائه شده از سازمان بهداشت جهانی 60 درصد علل مرگ ومیر در سرتاسر دنیا ناشی از بیماری‌های غیرواگیر می‌باشد. 80 درصد مرگ و میر ناشی از بیماری‌های مزمن در کشورهای با سطح اقتصادی متوسط و پایین ایجاد می‌شود که 44 درصد این مرگ‌ها به‌طور زودرس اتفاق می‌افتد. تعداد این مرگ‌ها 2 برابر مجموع مرگ‌های ناشی از بیماری‌های عفونی (ایدز، سل و مالاریا)، بیماری‌ها زنان و اختلالات تغذیه‌ای می‌باشد. در مقایسه دلایل مرگ در سال 1900 و 2004 در کشور آمریکا مشخص شد که در سال 1900، مهم‌‌ترین دلیل مرگ پنومونی، آنفولانزا، سل، اسهال و گاستروآنتریت بود در حالی که در سال 2004 دلایل اولیه مرگ و میر به ترتیب بیماری‌های قلبی، سرطان، بیماری عروق مغز و بیماری انسدادی ریه بوده است (2). در کشورهای واقع در حوزه مدیترانه شرقی بیماری‌های قلبی عروقی، سکته مغزی، دیابت نوع دو و بیماری‌های مزمن ریوی سه علت از 6 علت مرگ و میر را به خود اختصاص می‌دهند. در ایران نیز این بیماری‌ها از علل عمده مرگ و میر و ناتوانی به شمار می‌روند. با گسترش شهر نشینی و شیوه زندگی صنعتی و نیز تغییر هرم سنی جامعه و پیر شدن جمعیت جوان امروزی ایران، در آینده نزدیک به شیوع بیماری‌های غیرواگیر افزوده خواهد شد (3). بیماری‌های غیر واگیر اثرات منفی شدید اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته ایجاد می‌کنند، زیرا بیماری‌های قلبی مانند انفارکتوس میوکارد و دیابت نوع 2 باعث کاهش توان تولید و اثرات منفی بر اقتصاد فرد، خانواده و جامعه خواهد داشت. چندین عامل در افزایش بار این گروه از بیماری‌ها نقش دارند که می‌توان به افزایش متوسط سن افراد جامعه، مصرف تنباکو، کاهش فعالیت فیزیکی و مصرف مواد غذایی نامناسب اشاره کرد. با توجه به اثرات منفی بیماری‌های غیرواگیر در سلامت و اقتصاد جامعه، در طی حوادث و بلایا اثرات ناشی از آن تشدید می‌شود و از طرف دیگر در مرحله حاد حوادث و بلایا این مسأله کمتر مورد توجه سازمان‌های امدادی و بشر دوستانه قرار گرفته است (2).

سلامت باروری یكی از موارد مهم بهداشتی در هر جامعه‌ای محسوب می‌شود. سلامت باروری در تمامی مقاطع زندگی، جنبه‌های مهمی از سلامت تمامی اعضای خانواده، بخصوص زنان و دختران، از زمان تولد تا مرگ را دربر می‌گیرد. بر اساس برنامه عمل و سند کنفرانس بین‌المللی جمعیت و توسعه در قاهره سال 1994، سلامت باروری به‌عنوان سلامت کامل جسمی، روانی و رفاه اجتماعی که همه جوانب مربوط به نظام تولیدمثل، روندها و عملکردهای آن را دربر می‌گیرد، تعریف شده است. در واقع بهداشت باروری به‌عنوان داشتن شرایط مطلوب و رضایت بخش از زندگی و داشتن رابطه جنسی ایمن عنوان می‌شود که افراد را به تولیدمثل و آزادی انتخاب زمان و تعداد بارداری‌ها قادر می‌سازد. کاهش آمار مرگ و میر مادران و کودکان، جلوگیری از بیماری‌های مهلک و پرهزینه، افزایش کیفیت زندگی و طول عمر مفید از نتایج مستقیم اجرای برنامه‌های سلامت باروری هستند (1،2). ملاحظات مربوط به سلامت جنسی و باروری به‌عنوان یكی از چالش‌های اصلی در شرایط وقوع بلایا مطرح است. قسمت اعظم بلایا در جهان، در کشورهایی اتفاق می‌افتد که از نظر سلامت و خصوصاً سلامت باروری در سطح قابل قبولی قرار ندارند و در شرایط بروز بلایا اغلب وضع وخیم‌تری نیز پیدا می‌کنند. شرایط خاص ایجاد شده به دنبال وقوع بلایا، جوامع را در معرض مخاطرات متعدد بهداشتی و اجتماعی قرار می‌دهد. بسیاری از درمانگاه‌ها، بیمارستان‎ها و مراکز تسهیلات زایمانی پس از وقوع بلایا تخریب می‌شوند. در اثر صدمات ایجاد شده مستقیم و غیر مستقیم ناشی از بلایا، متخصصین، ماماها و حتی افراد آموزش دیده محلی ممکن است از بین بروند یا منطقه را ترک کنند یا مجبور به ارائه خدمات اورژانسی نجات دهنده حیات و اولویت‌دار دیگری شوند که همگی این موارد می‌توانند به‌عنوان تهدیدی برای زنان باردار و نیازمند به دریافت مراقبت‌های خاص دوران بارداری به حساب آیند (3،4). از طرفی به علت تخریب خانه‌ها و از‌بین رفتن فضای ایمن خانه و خانواده (از جمله پراکندگی اعضای خانواده، فقدان سرپرست در خانواده و ...)، برهم خوردن نظم عمومی و کاهش میزان امنیت اجتماعی (از جمله نظارت کمتر نیروهای امنیتی، انتظامی و قضایی)، و نیز شرایط خاص ایجاد شده ناشی از زندگی در اردوگاه‌ها، زنان و دختران با مشکلاتی همچون خشونت‌ جنسی و سوء استفاده‌ و تجاوز جنسی مواجه می‌شوند (5،6). به علت کاهش یا ایجاد اختلال در ارائه خدمات سلامت باروری و جنسی و عدم دسترسی به امكانات لازم، زنان و دختران جمعیت بلازده اغلب در معرض بارداری‌های ناخواسته و عواقب سقط جنین در شرایط نامطلوب بهداشتی، عفونت و حتی مرگ‎ومیر قرار می‌گیرند. کمبود یا عدم دسترسی به وسایل حفاظتی همچون کاندوم نیز از مواردی است که به‌طور غیر مستقیم باعث افزایش میزان بیماری‌های منتقله از راه جنسی و ابتلای افراد به بیماری‌هایی همچون ایدز و هپاتیت در جمعیت بلازده می‌شود. در چنین شرایطی، عدم دسترسی افرادی همچون معتادان تزریقی به سرنگ‌های استریل و نیز بروز پدیده‌ای به نام «کارگران جنسی تجاری» و روسپیگری نیز به نوبه خود بر وخامت اوضاع و فراوانی این مشکلات به شدت می‌افزاید (5). «کارگران جنسی تجاری» در حقیقت افرادی هستند که با توجه به شرایط به هم ریخته اجتماعی و خانوادگی در جوامع بلازده، با اهداف و مقاصد سودجویانه یا به منظور تأمین مالی خود به تجارت جنسی می‌پردازند و به نوبه خود عاملی در جهت اشاعه بیماری‌های منتقله از راه جنسی و تهدیدی برای سلامت خود و دیگران خواهند شد. این در حالی است که به علت کاهش سطح بهداشت عمومی و فردی در شرایط وقوع بلایا و عدم دسترسی زنان و دختران به امكانات و وسایل بهداشتی اولیه، زمینه بروز انواع عفونت‌ها و بیماری‌های منتقله از راه جنسی به‌طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند (7). وجود استرس‌های محیطی، بر هم خوردن آرامش و امنیت فردی و اجتماعی و در مجموع چالش‌های عاطفی و روحی ـ روانی پیش آمده برای افراد بازمانده از بلا از یک سو، و عدم دسترسی به منابع غذایی کافی و مناسب و در نتیجه بروز مشکلات تغذیه‌ای و سوء تغذیه از سوی دیگر، از جمله عوامل دیگری است که بر سلامت زنان باردار و شیرده و کودکان سنین رشد تأثیر سوء گذاشته، سلامت آنان را تهدید می‌کند (5،8). از طرفی، عدم دسترسی به شرایط بهداشت مناسب و آب تمیز، باعث افزایش احتمال ابتلا به عفونت‌های ادراری و تناسلی در زنان و دختران می‌شود (9). به این ترتیب و با توجه به تمامی چالش‌های پیش رو، توجه به سلامت جنسی و باروری در جوامع بلازده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و باید از «اولین ساعات» پس از وقوع بلا، در کنار توجه به مسائلی همچون اسکان مصیبت دیدگان، تأمین غذا و آب سالم و پیشگیری از بروز عفونت‌های همه گیر، توجه ویژه‌ای به آن معطوف گردد. در این راستا توجه به سلامت جنسی و باروری در جامعه‌ای همچون ایران که در معرض انواع مختلفی از بلایای شناخته شده قرار دارد و نیز جوانی جمعیت آن، باعث شده است تا بیش از 85% از جمعیت آن جزو گروه‌های هدف در برنامه‌ریزی و مداخلات لازم در مدیریت بلایا قرار گیرند (8).

از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی، سلامت عبارت است از: رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط فقدان بیماری و نداشتن معلولیت. پژوهش‌های انجام شده در سال‌های اخیر، حکایت از آن دارد که به دنبال بروز بلایا، همه ابعاد انسان تحت تأثیر قرار می‌گیرد ولی معمولاً بیشترین تمرکز توجه، آسیب‌های جسمی و جراحات قابل مشاهده است، حال آنکه در این شرایط، بعد روانی نیز به شدت آسیب می‌بیند به‌ نحوی که اگر آسیب‌های وارده به انسان در بلایا را به کوه یخی تشبیه کنیم آسیب‌های جسمی تنها بخش کوچک و قابل رویت این کوه یخی است، و آسیب‌های روانی به مثابه قسمت بزرگ و غیر قابل رویت کوه یخی می‌باشد (1). مطالعات و پ‍ژوهش‌های انجام شده در بازماندگان گردباد سریلانکا نشان داد که ۵۰% بازماندگان تا یک‌ سال بعد از وقوع گردباد دچار اختلالات روانی بودند. در زمین‎لرزه سال ۱۳۶۹ رودبار و منجیل نیز ۶۸% بازماندگان دچار افسردگی بودند و در سال ۱۳۷۳، سه سال پس از زمین‎لرزه رودبار و منجیل، ۶۰% کودکان دچار اختلالات رفتاری بودند. پژوهش‌های انجام شده در زمین‎لرزه بم نیز حاکی از شیوع مشکلات روان‌شناختی در ۸۲% بزرگسالان و ۸۴% کودکان بوده است (1). در گذشته اقدام‎های جهانی در ارتباط با بلایا عمدتاً بر نیازهای آسیب‌دیدگان همچون چادرهای امدادی، غذا، آب سالم و ایمن‌سازی در مقابل بیماری‌های واگیردار استوار بوده است، اما در چند سال اخیر این نگرش تغییر یافته است و این واقعیت که باید به نیازهای روانی اجتماعی آسیب‌دیدگان توجه بیشتری مبذول داشت، پذیرفته شده است (2) با توجه به وسعت آسیب‌های روانی که پس از وقوع بلایا در آسیب‌دیدگان شکل می‌گیرد و همچنین به‌واسطه احتمال غفلت و نادیده گرفتن آسیب‌های روانی، سازمان‎ها و نهادهای متعددی اعم از دولتی و غیر دولتی و مؤسسات بین‌المللی به منظور جلب نظر امدادگران و دست اندرکاران امداد و نجات به آسیب‌دیدگان روانی بلایا، فعالیت‌های گسترده‌ای را در سال‌های اخیر انجام داده اند که در قالب سلامت روان در بلایای طبیعی، حمایت‌های روانی، اجتماعی در بلایا، روان‌شناسی بلایا و عناوینی از این قبیل از آن نام برده شده است. در فصل پیش رو ابعاد مختلف سلامت روان دربلایا مورد بررسی قرار خواهد گرفت (1).

بلایای طبیعی همواره در طول تاریخ زندگی بشر و جان و مال انسان‎ها را تهدید نموده است. تنها در دهه گذشته بلایای طبیعی منجر به مرگ بیشتر از 780000 نفر در سراسر دنیا شده‌اند که بیشتر از 60 درصد از اين مرگ و ميرها ناشی از زمین‎لرزه بوده (1) و در این میان قاره آسیا بیشترین سهم از بلایای طبیعی رخ داده در دنیا را به خود اختصاص داده است (2). از آنجا‌‌‌یی كه بيشتر از 25% از بار بیماریهای جهانی در بلايا و فوريت‌ها منتسب به عوامل خطرساز محیطی می‌باشد (3)، فراهم نمودن زیرساخت‌های لازم جهت اجرای صحیح برنامه پاسخ بهداشت محيط در مواقع بروز بلایا به منظور پيشگيري از شيوع بيماري‌هاي واگير و كاهش ميزان مرگ و مير در آسيب‎ديدگان و گروه‌هاي آسيب‌پذير، امري لازم و اجتناب ناپذير به شمار مي‌رود.

در طول 40 سال گذشته پیشرفت‌های زیادی در حوزه‌های اصلی مرتبط با تغذیه در بلایا و شرایط اضطراری حاصل‌شده است. حمایت از وضعیت تغذیه‌ای گروه‌های آسیب‌دیده در بلایا و فوریت‌ها از حقوق اولیه هر انسان محسوب می‌شود. در مرحله پاسخ به بلایا، طراحی نظام تغذیه‌ای مناسب و برآورده نمودن سریع نیازهای غذایی گروه‌های آسیب‌پذیر در بلایا و فوریت‌ها امری لازم است. همچنین دسترسی به اطلاعات صحیح و مناسب جهت ارزیابی سریع وضعیت تغذیه‌ای در 24 ساعت اول بعد از رخداد بلایا بسیار حائز اهمیت است (1). در حیطه تغذیه، پاسخ به بلایا شامل دو مرحله مشخص می‌باشد. در مرحله اول که معمولاً فاصله زمانی حاد بلایا را شامل می‌شود، طراحی اولیه تغذیه‌ای به ‌منظور تأمین انرژی موردنیاز افراد آسیب‌دیده صورت می‌گیرد. به دنبال آن و بر اساس اطلاعات در دسترس و تا زمان برقراری مدیریت دریافت مواد غذایی و پایش آن، تعدیل مناسبی نیز برای تأمین انرژی محاسبه‌شده اولیه انجام می‌شود. در مرحله دوم و در زمان تثبیت موقعیت، طراحی اولیه تغذیه‌ای برای تأمین انرژی لازم بر اساس موارد ارزیابی‌شده مجدداً مورد بازنگری قرار می‌گیرد. همچنین در طول ارزیابی‌های دوره‌ای نیز راهبردهای لازم برای تداوم کمک‌های تغذیه‌ای طراحی و اجرا می‌گردد. از سوی دیگر کمک‌رسانی و پاسخ به نیازهای تغذیه‌ای افراد آسیب دیده از بلایا نیازمند نگرش هماهنگ و مشترک بین تمامی دست‌اندرکاران کلیدی اعم از آژانس‌های سازمان ملل متحد، سازمان‌های مختلف دولتی، مردم‌نهاد و خیرین است که باید بر اساس درک روشنی از شرایط وقوع بلایا باشد (2). در مراحل بعدی و با افزایش میزان مرگ‌ومیر، تجزیه‌وتحلیل شرایط، مشکلات تغذیه‌ای و درک علل و عوامل بالقوه خطر سوء تغذیه نیز موردنیاز است.

امروزه ارتباطات جزء لاینفک زندگی انسان شده است. هر اتفاقی در هر گوشه از جهان می‏‏تواند اثرات بزرگی بر دیگر افراد در جای جای جهان بگذارد. علاوه بر رسانه‎های ‏سنتی، رشد سریع رسانه‌‏‏های ‏مبتنی بر اینترنت از قبیل شبکه‏های ‏اجتماعی، ارتباطات را سریع‏تر و مهم‏تر نموده است. این مسأله وقتی اهمیت بیشتری پیدا می‏‏کند که سلامت افراد به خطر می‏‏افتد. لذا ارتباطات، هسته اصلی موفقیت در مراحل چهارگانه چرخه مدیریت حوادث و بلایا شامل پیشگیری، آمادگی، پاسخ و بازیابی است. استفاده صحیح از توان رسانه‏‏های ‏جمعی می‏‏تواند نقش بسیار مؤثری در کاهش خسارت ‏‏های ‏جانی، مالی و اجتماعی ناشی از حوادث و بلایا داشته باشد. در عین حال عدم توجه به این موضوع و استفاده نادرست از آن بر میزان خسارت ‏‏های ‏ناشی از حوادث و بلایا خواهد افزود (1-3). در یک حادثه یا بلیه طبیعی یا‏ ‏انسان‎ساخت، مردم می‏‏خواهند بدانند که چه اتفاقی افتاده است. بعضی نگران دوستان و بستگان خود هستند و بعضی نگران دارایی‌‏‏ها ‏خود در آن منطقه و بعضی نگران اثرات احتمالی آن حادثه بر زندگی‎شان هستند. به همین دلیل رسانه‌ها ‏هر چه سریعتر خود را به محل حادثه می‏‏رسانند یا با افراد حاضر در صحنه حادثه تماس می‏‏گیرند تا به این نیاز پاسخ‏ ‏دهند. از طرف دیگر مسئولین پاسخ به حادثه سعی دارند هر چه سریع‏تر صحنه حادثه را با کمترین اثرات سوء، مدیریت نمایند. اما برای آن‎ها ‏تعادل بین ارائه خدمت از یک طرف و اطلاع‌رسانی درست و مناسب از طرف دیگر همیشه یک چالش اساسی است. بعضی از مدیران وجود رسانه‏‏ها ‏را بدون در نظر گرفتن اهمیت اطلاع‌رسانی و رسالت آن‌ها، مانعی برای ارائه خدمت می‏‏دانند و بعضی دیگر بی‎مهابا و بدون در نظر گرفتن زوایای مختلف و صحت اخبار، اطلاعات نادرست در اختیار رسانه‌ها ‏قرار می‏‏دهند. عدم توجه به نیاز رسانه‌ها ‏که همان نیاز مردم است می‏‏تواند اثرات ناگواری به همراه داشته باشد که بروز شایعه، بزرگ نمایی حادثه و سوء استفاده افراد مغرض می‏‏تواند بخشی از این اثرات ناگوار باشد. لذا باید تأکید کرد که مدیریت ارتباطات بخشی جدایی ناپذیر از مدیریت یکپارچه بلایا می‏‏باشد که باید به آن توجه کرد. همچنان‎که در یک حادثه، مدیریت خسارت ‏‏های ‏انسانی و یا خسارت ‏‏های ‏اقتصادی مهم است، مدیریت ارتباطات نیز دارای اهمیت می‏‏باشد. آنچنان که برای مدیریت خسارت‌‏‏های ‏انسانی و اقتصادی نیازمند برنامه و آموزش هستیم، برای مدیریت ارتباطات در زمان وقوع بلایا و یا حتی قبل از آن‎ها ‏نیز نیازمند برنامه ریری، آموزش و تمرین می‏باشیم. این اطلاعات باید در زمان مناسب، به روش مناسب و در کمال صحت و شفافیت در اختیار مخاطب قرار گیرد (1, 2, 4-6). اهمیت ارتباطات در مدیریت بلایا به‌طوری است که در سامانه فرماندهی حادثه، ارتباطات مستقیماً به عهده فرمانده اصلی حادثه گذاشته شده است. در این نظام، مسئول ارتباطات مستقیماً تحت نظر فرمانده حادثه فعالیت می‏‏کند و وظیفه دارد اطلاعات را جمع‌آوری کرده، در اختیار فرمانده حادثه قرار دهد (7). با توجه به اهمیت این موضوع لازم است که مدیران بلایا، علاوه بر این که خود مهارت ‏‏های ‏لازم در خصوص تعامل با رسانه را دارا بوده، برنامه ‏‏های ‏جامعی برای ارتقای توان همه کارکنان خود داشته باشند. همانند دیگر وظایف مدیران حوادث و بلایا، برنامه‎ریزی، هماهنگی، آموزش، تدوین و اجرای سناریو‏‏های ‏ارتباطی، از ضرورت ‏‏های ‏مدیریت بلایا می‏‏باشد (8). در این فصل به اختصار، به بررسی اصول ارتباطات در خطر حوادث و بلایا خواهیم پرداخت. تعریف ارتبا

بلایا با روش‌های مختلف بر جامعه اثر می‌‌گذارد که این تأثیر شامل آسیب به سامانه ارتباطی و حمل و نقل، از دست دادن دارایی مردم و اختلال در نظام سلامت می‌‌باشد. بیشتر بلایای طبیعی یک الگوی قابل پیش‌بینی از نظر عواقب بهداشتی ایجاد می‌‌کنند. برنامه‌ریزان بهداشتی در حوادث می‌‌توانند از این اطلاعات جهت تهیه برنامه مناسب برای رفع نیاز‌های جامعه و تأمین منابع مناسب از قبیل تجهیزات پزشکی و بهداشتی، وسایل ارتباطی و سایر موارد استفاده کنند. از طرف دیگر افزایش بلایای انسان‌ساخت از قبیل استفاده از تسلیحات کشتار جمعی در سراسر دنیا به‌عنوان چالش جدیدی برای نظام‌های بهداشتی و درمانی تلقی می‌‌گردد، زیرا امکانات و تجهیزات مورد نیاز در این‎گونه بلایا با بلایای طبیعی متفاوت است. در مورد اقدام‎های تروریستی، اطلاعات اپیدمیولوژیک و نظام مراقبت جهت کمک به برنامه ریزان در زمینه ماهیت حادثه، تعیین تعداد مجروحان و تجهیزات و امکانات مناسب بهداشتی درمانی مسأله بسیار مهم و ضروری است. منابع باید جهت رفع نیازهای بهداشتی و درمانی قربانیان در شرایط حاد در دسترس قرار گیرد. آب، غذا، سرپناه و دارو از نیازهای اولیه می‌‌باشند.

هدف از اجرای مدیریت کمک‌ها و داوطلبان، سازمان‌دهی سرمایه‌ها، کالاها، خدمات، زمان و سایر منابع در زمان بلایا و فوریت‌ها می‌باشد، به‌طوری که منابع مذکور به بهترین حالت مورد استفاده نیازمندان قرار گیرد.

هیچ عملیاتی بدون پشتیبانی ‏مناسب نمی‌تواند به اهداف خود دست یابد، زیرا پشتیبانی و تدارک و تأمین نیاز‏های ‏صحنه حادثه همچون رساندن خون به سلول‌‏های ‏زنده در بدن است که بدون خون از حرکت باز ایستاده و ضرب آهنگ زندگی در آن‎ها از تپش خواهد افتاد. پاسخگويی ‏بارزترين جنبه از فعاليت‌های ‏مديريت بلايا است و خود متكی ‏بر عمليات بخش‌های ‏پاسخگو در جهت مقابله، كنترل و به تدبير در آوردن اثرات و پيامدهايی ‏است كه وضعيت بحراني ‏را ‏بر جامعه تحميل كرده است. در گستره ‏امداد و نجات ‏پاسخگويی ‏بر سه ركن استوار است كه اين اركان عبارتند از:  مديريت و فرماندهي  آماد و پشتيبانی  عمليات

محیط‌های کاری به‌واسطه دارا بودن طیف وسیعی از مخاطرات مشتمل بر موارد زیست‌محیطی مانند نور، صدا و دما تا موارد شغلی همچون سقوط اشیا و سقوط از ارتفاع یا مخاطراتی مانند مواد شیمیایی و عوامل عفونی که در طی بلایا بروز می‌نماید، این الزام را ایجاد می‌نماید که نیروهای مشغول به کار به فراخور نوع و سطح ماده مواجهه یافته از تجهیزات حفاظت فردی برای حفظ سلامت خود بهره برند. کارکنان مراکز بهداشتی درمانی، نیروهای امدادرسان در صحنه حادثه و واحدهای انتظامی مسئول برقراری نظم و امنیت در زمره گروه‌های شغلی فعال در بلایا می‌باشند که باید از تجهیزات حفاظت فردی مناسب استفاده نمایند. نکته‌ای که در خصوص تجهیزات حفاظت فردی حایز اهمیت می‌باشد این است که هیچ یک از وسایل برای محافظت در برابر تمام مخاطرات مناسب نمی‌باشند و هر یک می‌بایست به شیوه‌ای مناسب و براساس سطح خطر مورد مواجهه و نوع کاربری آن وسیله انتخاب شوند (1). علاوه بر این مسأله دیگری که می‌بایست در خصوص این وسایل مد نظر قرار گیرد توجه به وضعیت فیزیکی افراد و میزان بار فیزیولوژیک وارد شده به بدن می‌باشد که در مورد پوشش‌های محافظ در برابر مواد شیمیایی و محافظ‌های تنفسی (رسپیراتورها) نمود بیشتری می‌یابد. بنابراین رویکردی ساختارمند، ارزیابی خطر و انتخاب مناسب تجهیزات حفاظت فردی برای دستیابی به سطح مطلوبی از حفاظت مورد نیاز است (1). انواع مواجه‌ها به دو دسته کلی اولیه و ثانویه قابل تقسیم‌بندی می‌باشند. در نوع اولیه، گروه‌های امدادرسان یا مشارکت‌کننده در پاسخ به بلا به‌صورت مستقیم با مخاطرات ناشی از آن بلا مواجهه دارند. انفجارهای بدون آزاد‌سازی مواد شیمیایی خاص، بلایای طبیعی مانند زمین‎لرزه و سونامی در این دسته قرار می‌گیرند. با این حال در حوادثی همچون اپیدمی بیماری‌ها و یا مواجهه با مواد شیمیایی شمار قربانیان و نیز خطر آلودگی کارکنان واحد‌های بهداشتی-درمانی بالاتر است و افرادی که در صحنه حضور ندارند ممکن است در مواجهه با قربانیان این گونه حوادث که بعضاً در مورد آنان آلودگی‌زدایی صورت نگرفته است، قرار گیرند. به این شکل از مواجهه مواجهه ثانویه اطلاق می‌شود (1،2). استفاده از تجهیزات حفاظت فردی مناسب، آگاهی و آموزش چگونگی کاربرد این وسایل توسط کارکنان پاسخ‌دهنده به بلایا از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد زیرا برای پاسخی کارآمد در بلایا، نیاز به حفظ بهینه زیرساخت‌های نظام سلامت وجود داشته و نیروی انسانی کارآزموده بخشی ارزشمند از این زیر‌ساخت را تشکیل می‌دهند (3). در فصل پیش رو به انواع تجهیزات حفاظت فردی به کار رفته در بلایا و موارد مرتبط پرداخته می‌شود. تجربه حوادث گذشته نشان می‌دهد در بلایایی همچون پاندمی سارس، حمله تروریستی با گاز سارین به مترو توکیو و یا حملات تروریستی سپتامبر 2001 کمبود تجهیزات حفاظت فردی منجر به پیامد‌های زیان بار حاد و مزمنی بر سلامت کارکنان ارائه‌دهنده خدمات سلامت و در نتیجه تحمیل هزینه‌های قابل پیش‌گیری بر نظام بهداشت و درمان آن مناطق گردید. وقوع چنین پیامد‌های زیان‌باری در کارکنان فعال در حوزه بلایا مقوله کاربرد تجهیزات حفاظت فردی در بلایا را به مسئله‌ای با اهمیت و نیازمند توجه ویژه مبدل نموده است (4،1).

در زمان بروز بلایا، مدیریت و مراقبت از افراد خیلی مهم (VIP) بسیار ضروری و حیاتی می‌باشد. اگرچه براي ارائه خدمات بهداشتی ـ درمانی بین افراد نباید تمایز قائل شد ولی حضور یک بیمار خیلی مهم در زمان پاسخ به بلایا علاوه بر این‎که می‌تواند در روند عملیات امداد‌رسانی و ارائه خدمات درمانی مؤثر باشد، حفاظت از سلامت این افراد به عنوان ذخایر و سرمایه‌های جامعه، از اهمیت دوچندانی برخوردار است، و لذا نیاز به برنامه‌ریزی صحیح و پاسخگویی مناسب می‌باشد. تجارب و مطالعات انجام شده، چالش‌ها و بحث‌های مختلفی را در خصوص این گروه خاص از بیماران مطرح نموده است که توجه به این نکات مهم و اساسی به هنگام برنامه‌ریزی پاسخ، ضروری و اجتناب ناپذیر می‌باشد (1).

حوادث و بلايا همه ساله خسارت جاني بسياري در جهان بر جاي می‌گذارد. میانگین كشته شده‌های دهه 2001 تا 2011 ناشی از بلایای طبیعی 106887 نفر گزارش شده است (1). در ایران نیز طی سه دهه گذشته بلایای طبیعی سالیانه به‌طور میانگین جان 2689 قربانی را گرفته‌اند. مدیریت اجساد یکی از مشکل‌ترین جنبه‌های مرحله پاسخ به ویژه درمرحله پاسخگویی اولیه به بلایا به شمار می‌‌رود. عدم مدیریت اجساد ناراحتی روانی و مشکلات قانونی برای بازماندگان را به دنبال دارد. بعد از وقوع بلایا، بازماندگان تنها با مرگ عزیزان خود روبه‎رو نیستند بلکه ناپدید شدن اعضای خانواده، فقدان اطلاعات در خصوص حیات یا مرگ آن‌ها، چگونگی مرگ و تأیید آن، محل نگهداری و دفن اجساد، شیوه به‌خاک‌سپاری، انجام مراسم مذهبی و ... ‌اندوهی مضاعف را بر ایشان تحمیل می‌‌کند. مدیریت اجساد از جنبه‌های بهداشت عمومی، حقوقی، اجتماعی و دربرخی موارد سیاسی نیز یکی از چالش‌های مهم مدیریت بلایا بوده و با توجه به ظرفیت محدود جوامع و دولت‌ها برای پاسخگویی به چنین حوادثی مدیریت مناسب آن مستلزم برنامه‌ریزی مناسب می‌‌باشد (3،2). دراین راستا فصل پیش رو ساختار مدیریت اجساد را ازنظر سلامت عمومی مورد بررسی قرار خواهد داد.

افزایش وقوع حوادث و تنوع آن در جوامع بشری و تأثیر وسیع پیامدهای این حوادث بر حیات انسان و محیط زیست او، روش‌های پاسخگویی به این وقایع را به یکی از چالش‌های مهم این عصر تبدیل کرده است. تحولات سریع و شگرف در دانش و مهارت‌های مرتبط با مدیریت حوادث و بلایا و پیشرفت فناوری، تجهیزات و ابزار مدیریتی و عملیاتی و همچنین ارتباط بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی در این فرایند، اهمیت تعریف دقیق مفاهیم و مؤلفه‌های علمی و کاربردی این مبحث را صدچندان کرده است. در این میان، مسأله این است که وقتی حادثه یا به عبارتی بلا رخ داد پس از آن چه باید کرد؟ یکی از اقدام‎های اساسی به هنگام وقوع حوادث و بلايا، مستندسازی رخدادها و پس از آن، تهیه گزارش پس از اقدام‎های پاسخ به حادثه می‌باشد که ضروری است توسط افراد آموزش‌دیده صورت پذیرد. اطلاع‌رسانی از طريق تهیه گزارش‌ها و با استناد به مستندات، نه تنها به انتقال یافته‌ها به سايرين کمک می‌کند، بلكه موجب می‌شود تا فعالیت‌های امدادرسانی به قربانیان، از حمایت‌ها و پشتیبانی‌های مورد نیاز برخوردار گردد. علاوه بر آن چنین گزارش‌هایی می‌توانند در ارتقاي سطح يادگيري دیگر فعالان این عرصه تأثیر فراوان داشته باشند. در این راستا به منظور اجرای کامل و موفق برنامه‌های پیشگیری، آمادگی، پاسخ و بازیابی و عادی‌سازی شرایط بلا، فراگيري مستندسازي و گزارش‌دهي در حوادث و چگونگي انجام آن توسط مدیران بلايا و پاسخ‌دهندگان به حادثه مي‌تواند متضمن فعالیت‌های موفق و مطلوب در ثبت و تحلیل و در نتیجه بهبود فعالیت‌ها شده، سپس با تهيه گزارشي روشن و مستند، زمینه‌ساز اطلاع‌رساني مؤثر به منظور كسب حمايت‌هاي مسئولان، مردم و سازمان‌های امدادرسان و اهدا ‌كنندگان شود. وجود مستندات همچنين مي‌تواند به مدیریت بلايا در فرايند تصميم‌سازي، ارائه خدمات و به‎کارگيري منابع و انجام برنامه‌ريزي و رسيدن به اهداف کمک نمايد.

بلايا چه طبيعي و چه انسان ساخت، داراي آثار و نتايج مخربی هستند که ممکن است اثرات عمیق و آشکار یا نتایج نامعلومی داشته باشند (1). حوادث و بلایا از طریق برنامه‌ریزی هوشمندانه قابل کنترل هستند. مدیریت مؤثر در بلایا، به پیش‌بینی و شناسایی مشکلات حاصل از بلایا و در نظر گرفتن امکانات لازم در زمان و مکان مناسب و مقتضی بستگی دارد (2،3). هر چند اجرای برنامه‌‌های کاهش اثر و ارتقای آمادگی، آسیب‌پذیری به حوادث را کاهش می‌دهند و فعالیت‌‌های انجام شده در مرحله پاسخ/مقابله خسارات مالی و جانی را کم می‌کنند، اما با وجود بهترین برنامه‌‌های مدیریت حوادث، تقریباً همیشه درجاتی از خسارات محیطی، مالی، آسیب به زیرساخت‌ها، تخریب سامانه‌‌های اقتصادی و اجتماعی و عوارض سلامت جسمی و روانی ایجاد می‌شوند که نیاز است همه این مشکلات نوسازی ، بازسازی و ترمیم شده، به شرایط عملکردی برگردند (2)، این فعالیت‌ها در فرایند بازیابی مدیریت می‌شوند. بازیابی حوادث و بلایا فرصت توسعه پایدار را برای جامعه فراهم می‌کند. وقوع حادثه و نیاز برای تغییر و نیز بازسازی آن‎چه از‌دست رفته فرصت‌‌های جدیدی را ایجاد می‌کند که در شرایط عادی و بدون وقوع حادثه این شرایط فراهم نمی‌شد. بنابراین استفاده بهینه از منابع و امکانات طی بازیابی و در جهت هدایت جامعه برای توسعه و پیشرفت جامعه از اهمیت ویژ‌ه‎ای برخوردار است.

بلایای طبیعی، عامل کشته شدن میلیون‌ها نفر و ایجاد خسارت‌های اقتصادی و اجتماعی در سراسر جهان بوده‌اند (1)؛ علاوه‌بر آن، افزایش تعداد و شدت آن‎ها نیز موجب کاهش قدرت انعطاف‌پذیری مردم و افزایش فقر در آنان گردیده است (2). به‌عنوان مثال، وقوع مخاطراتی همانند زمین‎لرزه، موقعیت ویژه‌ای را در جامعه به وجود آورده و ضمن ایجاد نیازهای جدید، انسان‎ها را در شرایط روانی خاصی فرو می‌برد به‌طوری که در نهایت تصویر دردناکی را از بازیگردانی طبیعت در مقابل دیدگان ترسیم می‌نماید (3). پیامدهای ناشی از بلایای طبیعی را می‌توان به انواع تأثیرات جسمی، اقتصادی و معیشتی، روانی و اجتماعی تقسیم نمود. منظور از پیامدهای جسمی، تعداد افرادی است که تحت تأثیر بلایای طبیعی قرار گرفته و انواع صدمات جسمی را تجربه کرده‌اند. به‌عنوان مثال، در قرن بیستم ميلادي، نزدیک به ۲۰ زمین‎لرزه بزرگ در ايران روي داده است كه منجر به مرگ حدود ۱۴۰۰۰۰ نفر، شده است (4). پیامدهای اقتصادی، میزان خسارات اقتصادی هستند که پس از بلایا به جامعه متأثر، تحمیل می‌شوند. این پیامدها، مستقیماً از آسیب به زیرساختارها و دارایی‌‌های افراد ساکن در جامعه متأثر، ناشی می‌شوند (5). از جمله مثال‌های بارز در این زمینه، زمین‎لرزه و سونامی سال 2011 ژاپن می‌باشد كه منجر به نابودی و تخریب سرمایه‌های انسانی و فیزیکی قابل ملاحظه‌ای در این کشور شد. این حادثه، بین 250 تا 309 میلیارد دلار زیان اقتصادی به کشور ژاپن تحمیل نمود و علاوه بر آن، بیش از 146000 مجتمع مسکونی نیز به‌طور کامل یا جزئی، آسیب دیدند (6). علاوه بر خسارات جسمی و اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی، آسیب‌های روانی و اجتماعی پس از بلایا نیز مهم و قابل توجه می‌باشند. به‌عنوان مثال، ضربه‌های روانی ناشی از بلایا، مشکلات و عوارض روان‌شناختی را در افراد ایجاد می‌نمایند (7). از هم‌گسستگی نظام‌های اجتماعی، عدم تعادل و ناهماهنگی اجتماعی و افزایش بیماری‌های روانی مانند اختلال استرس پس از تروما و افسردگی نمونه‌ای از پیامدهای روانی و اجتماعی هستند که در کوتاه مدت و بلند مدت، جامعه متأثر را با چالش مواجه می‌سازند (8). کاهش یا رفع پیامدهای بلایای طبیعی در جامعه متأثر و نیز بازگرداندن مهارت‌های افراد آسیب دیده با هدف کسب خودکفایی و استقلال مجدد آن‎ها یکی از اهداف مهم برنامه‌های مدیریت بلایا و کاهش خطر در تمامی جوامع آسیب دیده می‌باشد. دستیابی به این اهداف مهم نیز عمدتاً از طریق فرآیند بازتوانی ممکن می‌شود. لازم به ذکر است که بازسازی و بازتوانی در کنار یکدیگر، دو جزء مهم مرحله بازیابی در چرخه مدیریت بلایای طبیعی را تشکیل می‌دهند (شکل 41-1). در این راستا، بازیابی عبارت است از تصمیمات و اقداماتی که پس از وقوع بلا، برای بازگرداندن یا بهبود شرایط جامعه آسیب دیده به وضعیت قبل از بلا انجام می‌گیرد ضمن اینکه تطبیق‌های لازم برای کاهش خطر بلا نیز تشویق و تسهیل می‌گردند (9).

لرزش ناگهانی پوسته جامد زمین، بر اثر آزاد شدن ناگهانی انرژی «زمین‎لرزه یا زلزله» نامیده می‌شود (1) که یکی از مخرب‌ترین مخاطرات طبیعی است و همواره جوامع و انسان‌ها را تهدید می‌کند. به طور متوسط هر سال ۱۶ زمین‎لرزه منجر به مرگ به همراه میلیون‌ها دلار خسارات اقتصادی در سراسر جهان رخ می‌دهد (2). اثرات زمین‎لرزه‌ها بر سلامت بسیار متعدد است و از مرگ در اثر ریزش آوار تا عوارض روانی اجتماعی متفاوت می‎باشد. این اثرات علی‎رغم تصور بسیاری از مردم تا سال‌ها پس از زمین‎لرزه همواره تهدیدی بر سلامت جامعه ز‎لزله‌زده هستند. هر چند پرداختن به اثرات سوء سلامت زمین‎لرزه‌ها نیازمند بحث‌های فراوان و تخصصی است، اما در این مجال به اختصار اثرات زمین‎لرزه‌ها بر سلامت مورد بحث قرار خواهد گرفت.

وقتی‌که مواد مذاب داخل زمین به دلایل فیزیکی و تکتونیکی به سطح زمین راه پیدا می‌کنند و از آن خارج می‌شوند، آتشفشان رخ می‌دهد. بنابراین آتشفشان یک مجرا در پوسته زمین است که به‌وسیله آن مواد آتشفشانی (به‌صورت مذاب، گاز، قطعات جامد یا هر سه شکل) از درون زمین به سطح آن راه می‌یابند. منشأ این مواد مذاب هنوز موردبحث است اما به‌طورکلی پذیرفته‌شده است که از فاصله 75 تا 300 کیلومتری عمق زمین به سطح آن راه پیدا می‌کنند (1). آتشفشان‌ها پدیده‌هایی جهانی هستند و در سایر کرات منظومه شمسی به‌ویژه سیارات مشابه زمین یک پدیده عادی محسوب می‌شوند و بی‌شک در کیهان نیز رخ می‌دهند. فوران‌های آتشفشانی پتانسیل ایجاد مرگ‌ومیر، آسیب‌های جانی و تلفات اقتصادی فراوان را دارند. با این‎که در مقایسه با سایر مخاطرات، آتشفشان‌ها کمتر اتفاق می‌افتند ولی از سال 1700 تاکنون بیش از 270000 مرگومیر بر اثر آتشفشان رخ ‌داده است (2). آتشفشان ازجمله پیچیده‌ترین مخاطرات طبیعی محسوب می‌شود و هرکدام از اجزای تشکیل‌دهنده آن نیز اثرات سلامت خاص مربوط به خودشان را دارند که در این بخش ساختار آتشفشان‌ها، نحوه وقوع آن‌ها، اثرات سوء سلامت و نحوه مدیریت این آثار موردبحث قرار گرفته‌اند.

سونامی يك واژه ژاپني است كه از كلمات سو به معنی «بندر» و نامی به معني «موج» تشکیل شده است. سونامی یک موج یا رشته‌ای از امواج است که بر اثر جابه‎جایی عمودی ناگهانی حجم زیادی از آب به وجود می‌آید اين امواج در سطح آب‌‌های اقيانوسی چندان ديده نمي‌شوند و ممکن است مثل امواج خفیف احساس شوند و با رسیدن به آب‌هاي كم عمق سواحل مانند دیواره‌ای از امواج نمایان گردند (1و2). این «دیوارهای آب» با سرعتی تندتر از یک هواپیمای جت پهنه اقیانوس را می‌پيمایند، به ساحل کوبیده می‌شوند و تخریب وسیعی را ایجاد می‌کنند. سونامی‌ها از جمله مخرب‌‌ترین مخاطرات طبیعی در جهان هستند. شاید مخرب‌‌ترین آن‎ها سونامی ناشی از زمين‌لرزه 2004 اقيانوس هند با بزرگاي 0/9 ريشتر بود که 18 كشور را در جنوب شرق آسيا تحت تاثير قرار داد، بيش از 250000 نفر را از بين برد و 7/1 ميليون نفر را بي‌خانمان كرد. این سونامي افرادي را كه در مجاورت زمين‌لرزه در اندونزي، تايلند و ساحل شمالي-غربي مالزي حضور داشتند تا افرادي را كه هزاران كيلومتر دورتر در بنگلادش، هند، سريلانكا، مالديو و حتي سومالي،كنيا و تانزانيا در آفريقاي شرقي بودند را از بين برد (3). سونامی‌ها عوارض سلامت متعددی را بر جای می‌گذارند و طیفی از عوارض از مرگ بر اثر تأثیر مستقیم امواج تا تخریب سامانه‌های تأمین و توزیع آب و ... را موجب می‌شوند، از این‌رو شاید سونامی به دلیل داشتن ابعاد مختلف و عوامل آسیب‌رسان متعدد جزو پیچیده‌ترین مخاطرات طبیعی محسوب گردد. بنابراین این بخش از کتاب به نحوه و علت ایجاد سونامی، تأثیرات مخرب سلامت ناشی از آن‎ها و اقدامات لازم در جهت مدیریت مؤثر آثار آن‎ها بر سلامت پرداخته است.

زمين‌‌لغزش یا زمين‌‌لغزه عبارت ‌است از هر نوع حرکت خاک، سنگ و واريزه‌ها (توده‌اي از مواد تشكيل‌دهنده پوسته زمين) (1) روى شیب‌ها. این لغزش‌ها بر اثر نيروي گرانش زمين در دامنه به سمت پایين سرازير مي‌شوند. در یک زمین‌لغزه، انبوهی از صخره‌ها، خاک و خرده‌ سنگ‌ها به سمت پایین پرتاب می‌شوند یا حرکت‌ می‌کنند. گل‌و‌لای و سنگ‌ریزه‌ها، خاک و سایر مواد اشباع شده‌ با آب در بارندگی‌های شدید یا هنگام ذوب سریع برف‌‌ها به تدریج تغییر شکل داده به رودخانه‌ای از گل و لای تبدیل می‌شوند که می‌توانند بدون نیاز به گرما یا با گرمای اندک به صورت بهمن‌های سریع در اثر ضربه به سرعت جاری شوند. اين حرکت در هر منطقه‌اى مى‌تواند در صورت مساعد بودن شرايط به وقوع به پيوندد. این پدیده از جمله معمول‌ترین پدیده‌های طبیعی در جهان بوده، در همه دوره‌های زمین‌شناسی روی داده ‌است. رشد سریع جمعیت در دهه‌های اخیر و گسترش شهرها به نواحی با شیب بیشتر و کوهستانی از یک سو و دخالت هر چه بیشتر در طبیعت از سوی دیگر باعث افزایش وقوع این پدیده و افزایش خسارات و تلفات آن شده است. پیش‌بینی می‌شود که به علت ادامه تغییرات فزاینده توسط انسان در طبیعت، وقوع زمین‌لغزه‌ها و خسارات حاصل از آن ابعاد وسیع‌تر و گسترده‌تری پیدا ‌کند. با توجه به اهمیت این مخاطره و آثار و عوارضی که بر سلامت جوامع دارد، این پدیده، انواع آن، علل به وجود آورنده، اثرات آن بر سلامت و نحوه مدیریت و کاهش اثرات سوء آن در این بخش مورد بحث قرار گرفته است.

در فرهنگ آکسفورد «طوفان»، آشفتگی شدید جو همراه با بادهای قوی و معمولاً باران، تندر، رعد و برق یا برف تعریف شده است. طوفان‌ها یک سامانه هوای کم‌فشار شدید هستند که سرعت باد آن‌ها، 10 در مقیاس بوفورت ذکرشده است (1). در منابع تخصصی نیز طوفان به بادهایی گفته می‌شود که با سرعت زیاد در مدت کوتاهی می‌وزند. طوفان‌ها معمولاً با هوای ناپایداری همراه هستند که اگر هوای ناپایدار رطوبت داشته باشد، طوفان رعد و برق یا تندر و اگر خشک باشد طوفان گرد و غبار گفته می‌شود (2). بر اساس استانداردهای جهانی نیز، طوفان به بادهای با سرعت بیش از 30 نات (15 متر بر ثانیه) و دید افقی کمتر از یک کیلومتر گفته می‌شود. بادهای شدید و طوفان‌ها ازجمله پدیده‌های پرانرژی جوی هستند که معمولاً هر سال در زمان و مکان خاصی تکرار می‌شوند و اغلب خطرآفرین و گاهی به‌شدت مخرب هستند. طوفان‌ها ازجمله مخاطرات طبیعی شایع در سراسر جهان هستند. بر اساس آمارهای صلیب سرخ جهانی از سال 1990 تا 1994 هرسال بیش از 56 میلیارد دلار خسارت اقتصادی از طریق طوفان‌ها به بخش‌های مختلف جهان وارد شده است. همچنین بین سال‌های 1970 تا 1996 به‌طور متوسط بیش از 40000 نفر جان خود را براثر طوفان‌ها از دست داده‌اند (3). نظر به اهمیت و تنوع طوفان‌ها، در این بخش انواع طوفان‌ها، نحوه شکل‌گیری آن‌ها، اثرات سوء آن‎ها بر سلامت و نحوه مدیریت مخاطرات طوفانی و کاهش اثرات آن‎ها مورد بحث قرار خواهد گرفت.

گردبادها یکی از شدیدترین انواع طوفان‎های طبیعت (طوفان باد) هستند که مشخصه آن‎ها باد چرخشی شدید قیفی شکل است. کلمه تورنادو از زبان اسپانیایی یا پرتغالی گرفته شده ‌است. ریشه آن از تورنر به معنای چرخیدن است. در واژه‌نامه هواشناسی نیز، گردباد ‌‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان یک ستون دوار و شدیدی از هوا تعریف شده است که از ابرهای کومولی‎فرم (کومولونیمبوس) منشأ گرفته، تا زمین امتداد پیدا می‌کند ابرهای کومولونیمبوس ضخیم‌ترین نوع ابرهاست که از پایین رنگی کاملاً تیره دارد. سطح زیرین این ابرها صاف ولی رأس آن‎ها وضعی کاملاً آشفته دارد. این ابرها به ابرهای رگباری نیز معروف هستند (1). در فرهنگ نامه عمید نیز از گردباد ‌‌‌‌‌‌‌‌به‌عنوان بادشدیدی نام برده شده ‌است که به دور خود می‌چرخد (2). این مخاطره طبیعی در سراسر جهان اتفاق می‌افتد اما بالاترین میزان بروز آن به ترتیب مربوط به کشورهای ایالات متحده و استرالیا است. ایتالیا، نیوزیلند و انگلستان نیز دارای میزان‌های بالای بروز آن هستند. اکثر گردبادهایی که اتفاق می‌افتند خفیف بوده، آسیب‌های چندانی را بر جای نمی‌گذارند. تنها درصد کمی از آن‎ها به حدی شدید هستند که توانایی ایجاد خرابی‌های شدید و تلفات بالای انسانی را دارند. بنابراین، با توجه به خطرات سلامت که از گردبادها ایجاد می‌شوند این فصل در نظر دارد نحوه شکل‌گیری گردبادها، عوامل خطر مصدومیت و مرگ‌‌های ناشی از گردبادها، الگوهای آسیب‌ها و تلفات ناشی از گردبادها را مورد بحث قرار دهد.

سيل‌ها ‌‌‌به‌عنوان شرایطي تعريف مي‌شوند كه در آن جريان آب يك جوي، رودخانه يا ساير مجموعه‌هاي آب، بيش از حدود طبيعي يا مصنوعي آن‎ها بوده، در نتیجه سرریز می‎شود و مناطقی را که ‌معمولاً در حالت عادی زیر آب نیستند، داخل آب می‌برد (1). سيل‌ها شايع‌ترين بلاياي طبيعي در جهان هستند و بيش از ساير بلاياي طبيعي موجب مرگ‌و‌مير می‌شوند. در سراسر جهان سيل‌ها حدود 40% بلاياي طبيعي را تشكيل مي‌دهند (2). در قرن گذشته، سیل‌ها بیش از 8 میلیون نفر را در سراسر جهان به کام مرگ فرستاده‌اند. در سال‌های اخیر نیز به دلیل تغییرات آب‌و‌هوایی و گرمایش زمین روند وقوع سیل‌ها در حال افزایش بوده است (3). بنابراین سیل‌ها و اثرات ناشی ازآن‌ها هم آب‌و‌هوایی هواره یکی از نگرانی‌های عمده نظام‌های سلامت است. به همین منظور این فصل به بررسی سیل و اثرات آن‎ها بر سلامت پرداخته است.

خشكسالی جزو‌ بلايای طبيعی نامحسوس است، بدین معنی که بلايي آرام و خزنده است و به آرامی خود را بر یک منطقه جغرافیایی چیره می‎کند و خسارت‌های زیادی را برجای می‌گذارد. به دليل اينكه محدوده وسيع‌تري را در بر مي‌گيرد، پيچيده‌تر از ديگر بلاياي طبيعي است. اين بلاي خزنده جمعيت بيشتري را هم تحت تأثير قرار می‎دهد (1) و پرهزينه ترين بلاي طبيعي است (3،2). این مخاطره زيان‌‌های سنگينی به اقتصاد كشورهای جهان، مخصوصاً کشورهای واقع در مناطق خشك و نيمه خشك مانند ايران وارد مي‌سازد. مثل هر مخاطره طبیعی دیگر شناخت عوامل مؤثر و ایجاد‌کننده خشکسالی، آسیب‌پذیری‌های موجود در جوامع، خصوصیات جوامع در معرض خطر و ظرفیت‌ها، منابع و توانمندی‌های موجود محلی برای مدیریت مؤثر آن ضروری است. بنابراین، دراین فصل به بررسی جنبه‌های مختلف خشکسالی و راه‌‌های کاهش اثرات آن خواهیم پرداخت.

به هر توده‌ای‌ از هر ماده جامد كه روی شیب ریزش كند، بهمن گفته می‌شود. مانند بهمن برف، بهمن شن و ماسه یا سنگ. بهمن برف ، ریزش ناگهانی توده‌های برف انباشته شده روی شیب دامنه کوه‌ها است كه به خاطر سنگینی و نیروی جاذبه زمین و معمولاً با تحریک یک عامل خارجی از بالا به پایین سرازیر می‌شود و به تدریج با افزایش سرعت، نا آرام و متلاطم می‌گردد. در ساده‌ترین حالت می‌توان گفت که، بهمن عبارت است از توده‌ای برف که به هر دلیل از شیبی فرو ریزد. بهمن‌های برف یکی از پدیده‌های شایع در مناطق کوهستانی هستند. اگرچه وقوع بهمن در همه ماه‌های سال ثبت شده است اما اغلب از دسامبر (آذر) تا آوریل (فروردین) اتفاق می‌افتند (1). بهمن‌ها سلامت افرادی را که در مناطق معرض خطر آن زندگی می‌کنند همواره تهدید می‌کند. این فصل به بررسی نحوه تشکیل بهمن‌ها، انواع و اثرات آن بر سلامت پرداخته است.

آتش‌سوزی وحشی بخشی از زندگی طبیعی محیط بوده، همانند باران برای سلامت درازمدت جنگل‌ها و مناطق سبز بسیار مهم است (1). آتش‌سوزی وحشی یکی از روش‌هایی است که طبیعت برای پاک‌سازی خود و حذف گیاهان مرده و آوارهای ناشی از آن به کار می‌برد. بااین‌حال فعالیت‌ها و دست‌کاری انسان‌ها موجب شده این پدیده طبیعی، تبدیل به مخاطره‌ای برای تهدید سلامت انسان‌ها، تخریب‌ها و خسارات اقتصادی شود. گسترش سکونت‌گاه‌های جاده‌ها، راه‌آهن و ... بخشی از این مداخلات هستند. آتش‌سوزی وحشی پدیده‌ای شایع است. هرسال بیش از ‌صد‌هزار مورد آتش‌سوزی در طبیعت رخ می‌دهد. با تغییرات آب‌و‌هوایی که اکنون جهان با آن دست‌به‌گریبان است، با روند کنونی خطر آتش‌سوزی تا سال 2080، بین 30 تا 50 درصد افزایش خواهد یافت (2). یکی از اثرات معمول این آتش‌سوزی‌ها، اثرات سلامت آن‎ها است. درک اثرات آتش‌سوزی‌های وحشی بر سلامت و اطمینان از آمادگی نظام‌های سلامت برای مقابله با این اثرات می‌تواند رنج و آلام ناشی از آن‎ها را کاهش دهد. این فصل به مطالعه انواع آتش‌سوزی‌های وحشی، شیوع آن‎ها در جهان و ایران و اثرات آن‎ها بر سلامت و نحوه کاهش این آثار خواهد پرداخت.

زندگی انسان‌ها همواره تحت تأثیر شرایط آب و هوایی قرار داشته است. در طول تاریخ همیشه بخشی از کتب پزشکی به اثرات آب‌وهوا بر سلامت انسان‌ها اختصاص داشته است. تشدید این شرایط (گرما و سرما)، که از آن‎ها به‌عنوان شرایط جوی شدید سرما و گرما یاد می‌شود، مهم‌ترین مخاطرات تهدیدکننده سلامت را سبب می‎شود. با تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی که در حال رخ دادن است، فراوانی و شدت آن‎ها نیز در حال افزایش است و انتظار می‌رود که این روند افزایشی در سال‌ها و دهه‌های آتی همچنان ادامه داشته باشد. اثرات مخرب امواج گرما و سرما و افزایش پیش‌بینی‌شده فراوانی، دوره و شدت آن‌ها، اهمیت فهم اثرات سلامت آن‎ها را برجسته می‌سازد. بنابراین شناخت ویژگی‌های شرایط جوی شدید سرما و گرما و اثرات آن‎ها بر انسان و محیط‌ زیستش ضروری است. لذا در این فصل سعی شده است که این شرایط و اثرات سوء سلامت آن‎ها به‌اجمال موردبررسی قرار گیرد.

بر اساس توافق سازمان جهانی هواشناسی ، هر گاه در یک ایستگاه هواشناسی سرعت باد از 15 متر بر ثانیه (حدود 30 نات) تجاوز کند و دید افقی به علت گرد و غبار به کمتر از یک کیلومتر برسد، طوفان گرد و غبار گزارش می‌شود. پدیده گرد و غبار یكی از مخاطرات طبیعی و یکی از بلایای جوی است كه می‌تواند مسبب برخی مشکلات سلامت شده یا بیماری‌ها و شرایط سلامت موجود را تشدید نمایند. وقوع آن باعث وارد شدن خسارت‌های مالی و زیست محیطی نیز می‌گردد. این پدیده در مناطق خشك، نیمه خشك و بیابانی دنیا به فراوانی رخ می‌دهد (1). كشور ما نیز به دلیل واقع شدن در كمربند خشك و نیمه خشك جهان مكرراً در معرض گرد و غبارهای متعددی قرار می‌گیرد (2). به علاوه، وجود مناطق مستعد وقوع طوفان‎های گرد و غبار در کشورهای همسایه (مانند عراق و عربستان)، کشور ایران هر از چندگاهی طوفان‎های ناشی از مناطق بیابانی این کشورها را نیز تجربه می‌کند. نظر به مشکلات سلامت متعدد این پدیده، در این فصل نحوه شکل‌گیری طوفان‎های گرد و غبار و اثرات آن‎ها مورد بحث قرار خواهد گرفت.

بیماری آنفلوآنزا در سالیان گذشته به‌طور نامتناوب به‌صورت جهان‎گیری ‎ ظاهرشده است و جان میلیون‌ها انسان را گرفته و یا میلیون‌ها نفر دیگر را روانه بیمارستان نموده است. بدیهی است این امر، علاوه بر ایجاد وحشت، سبب ایجاد صدمات اقتصادی و اجتماعی در کشورهای مختلف می‌شود. گزارش‎های منتشرشده طی پنج قرن گذشته، دلالت بر شیوع آنفلوآنزا به‌صورت جهان‎گیری‌های گسترده دارد که میلیون‌ها نفر را به کام مرگ کشیده است. احتمالاً این امر در طی هزاران سال گذشته کم‌وبیش شیوع داشته است. در گذشته؛ عدم رعایت موازین بهداشتی و فراهم نبودن واکسن از یک‌سو، و نبودن امکانات بشری و ایزولاسیون از سوی دیگر، به‌شدت بر ناملایمات حاصله از جهان‎گیری ‎‌ها و اپیدمی‌ها افزوده است که در سال‌های اخیر با فائق آمدن دانشمندان بر تشخیص سریع، تهیه واکسن سریع و تقویت نظام مراقبت بهداشتی و درمانی از مرگ‌ومیر و ناخوشی ناشی از بیماری کاسته شده است. گفته‌شده که از ابتدای سال 1500 میلادی، 14 (یا بیشتر) جهان‎گیری‎ آنفلوآنزا در جهان رخ‌داده است، اما در قرن‌های اخیر، جهان‎گیری ‎‌های غیرقابل‌تردیدی (در سال‌های 1899، 1918، 1957، 1968، 1977 و 2009) به وقوع پیوسته‌اند (1).

بیماری وبا یکی از بیماری‌های قدیمی است که توسط پزشکان و دانشمندان اعصار گذشته تا کنون به خوبی شرح داده شده است. ویبریو کلرا عامل بیماری وبا توسط رابرت کُخ ، پزشک آلمانی در سال 1883 جدا شد در حالی که 30 سال قبل توسط کالبد‎شناس ایتالیایی به نام فیلیپ پاسینی شناسایی شده بود. بیماری وبا طی دوران‌های گذشته ‌‌‌‌عمدتاً ‌‌‌‌به‌صورت ‌‌‌‌همه‌گیری و جهان‌گیری و گاه ‌‌‌‌به‌صورت تک‎گیری شیوع داشته است و در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه همچنان دیده می‌شود. حال سؤال این است که چرا با این همه توسعه یافتگی بهداشت در گوشه و کنار جهان بازهم این بیماری دیده می‌شود؟ بنابراین آشنایی با این بیماری و عامل میکروبی آن همچنین راه‌های انتقال و درمان آن ضروری به نظر می‌رسد.

هر یك از بلایای طبیعی یا ساخته دست بشر ممكن است انواع خاصی از مشكلات ناشی از ناقلین و مخازن بیماری‌ها را ایجاد كند. با وجود این، بلایا باعث تولید بیماری‌های جدید نمی‌شوند. از آثار بلایای طبیعی یا ساخته دست بشر كه می‌تواند مشكلاتی را در زمینه افزایش جمعیت و فعالیت ناقلین بیماری و آفات مزاحم به وجود آورد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:  افزایش محل‌های تخم‌ریزی و نشو و نمو ناقلین  قطع برنامه‌های كنترل بیماری‌های منتقله توسط بندپایان  قطع سامانه بهداشتی آب‌رسانی و دفع زباله  قطع خدمات بهداشتی اولیه كنترل ناقل به ندرت یك فوریت بهداشتی پس از بروز یك بلایا به شمار می‌رود. با برنامه‌ریزی صحیح در زمان بلایا می‌توان جلوی افزایش بیماری‌های منتقله توسط بندپایان را كه مرتبط با بلایا است، به خوبی گرفت. رعایت این نكته مهم است كه مسئولین بهداشتی از كاركنان شاغل در بخش كنترل ناقلین به‌عنوان بخشی از اعضای هر گروهی كه برنامه‌ریزی انجام عملیات پس از بلایا را انجام می‌دهند، استفاده كنند. دراین زمینه باید توجه داشت كه آیا یك بیماری بومی در منطقه آسیب‌دیده یا در نزدیكی آن وجود دارد یا خیر؟ از مهم‌ترین بیماری‌هایی كه باید مورد توجه قرار داد می‌توان به مالاریا، ‌تب زرد، ‌تب دانگ، آربوویروس‌‌‌ها،‌ آلودگی به شپش، طاعون، لپتوسپیروز، سالمونلوز و تیفوس اپیدمیك اشاره کرد. بسیاری از بیماری‌‌‌‌‌‌‌‌هایی كه در بالا ذكر شدند،‌ در شرایط بلایا رخ داده اند، ‌اما ممكن است قابلیت انتقال آن‎ها ناشناخته باشد. همان‌طور كه ذكر شد،‌ باید عامل بیماری‌زا قبلا در محیط وجود داشته باشد. رخداد یك بلایا باعث تغییرات بوم‎شناختی (اكولوژیك) می‌شود كه ممكن است خطر بیماری را افزایش دهد. بنابراین پایش فعالیت ناقل یك عمل مهم در خدمات كنترل ناقل است كه باید پس از وقوع بلایا انجام شود. لازم است در هر كشور یك كمیته ملی فوریت‌ها یا یك مؤسسه دفاع غیر نظامی برای برنامه‌ریزی به منظور جابه‎جایی منابع موجود پس از یك بلایا طبیعی تشكیل شود. این امر اجازه می‌دهد كه یك مؤسسه را بر اساس قوانین موجود جهت داد و به خدمت گرفت. معمولاً تعدادی از مؤسسه‌‌‌‌‌های دولتی و غیر دولتی در كمك‌رسانی پس از بلایا انجام وظیفه می‌كنند. یك مسؤول بهداشتی باید به‌عنوان نماینده نظام بهداشتی عضو کمیته باشد. این مسئول باید یك كمیته برجسته بهداشتی را كه در آن متخصصین كنترل ناقلین وجود دارند، تأسیس كند. كنترل ناقلین ممكن است با سایر فعالیت‌ها از قبیل بهداشت محیط و مراقبت‌‌‌‌‌های اپیدمیولوژیك هم‌پوشانی داشته باشد. متعاقباً در كنار حشره شناس‌ها و متخصص‌‌‌‌‌های كنترل ناقل، ‌مسئولان بهداشتی، كارشناسان بهداشت محیط و اپیدمیولوژیست‌ها می‌توانند در كنترل و پایش ناقل و بیماری‌‌‌‌‌های منتقله نقش خود را ایفا كنند (1).

هر چند که استفاده از مواد رادیواکتیو و انرژی هسته‌ای نقطه عطفی در زمینه‌های تحقیقاتی، صنعتی، پزشکی و نظامی محسوب می‌شود، اما این موضوع باعث شده است که انسان‌ها در معرض اثرات مخرب و عوارض ناشی از حوادث هسته‌ای و پرتوی قرار گیرند. حوادث هسته‌ای و پرتوی از لحاظ میزان بروز، نادر محسوب می‌شوند، ولی علی‎رغم پایین بودن میزان بروز این حوادث و تلفات انسانی مستقیم ناشی از آن‌ها، آنچه که باعث می‌شود این حوادث مورد توجه ویژه‌ای قرار گیرند اثرات شدید روانی، عوارض احتمالی مانند سرطان تیرویید و اثرات زیست محیطی وسیع ناشی از آلودگی با مواد رادیواکتیو می‌باشند. نمونه بارز این موارد، حوادث رآکتوری نیروگاه‌های هسته‌ای چرنوبیل و فوکوشیما می‌باشند. نکته بسیار مهم در مورد حوادث هسته‌ای و پرتوی این است که در اغلب موارد کارکنان بخش پزشکی در شناسایی یا پاسخ به این حوادث دخیل و در معرض پرتوگیری یا آلودگی با مواد رادیواکتیو هستند. از طرفی تجارب نشان داده است که شدت و وسعت صدمات و عوارض بالینی در مصدومان این حوادث به طور عمده‌ای تحت تأثیر عملکرد نظام درمانی بوده، قابل کنترل است. این فصل از کتاب، حاوی مطالب پایه و ضروری برای کارشناسان و متخصصان دخیل در موضوع مدیریت بلایا و فوریت‌ها می‌باشد تا ضمن آشنایی با خلاصه‌ای از اصول پاسخ به حوادث هسته‌ای و پرتوی، در تدوین برنامه مدیریت بلایا و فوریت‌ها مورد بهره برداری قرار گیرد.

حوادث انفجاری دسته‌ای از حوادث هستند که به‌صورت طبیعی یا ‌انسان‌ساخت، سهوی یا عمدی و با علت‌‌های مختلف ایجاد‎ می‌شوند (1‌، 2). هر چند اکثر این حوادث باعث خسارات مالی و سرمایه‌ای می‌شوند، اما به‌طور بالقوه می‌توانند باعث ایجاد خسارات جانی بشوند (2‌، 3). همچنان‌که امروزه عمده‌‌‌ترین کاربرد این ابزار، استفاده از آن‎ها به‌عنوان یک روش تروریستی است که موجب شده است حوادث تروریستی یکی از بیشترین علل مرگ و مصدومیت ناشی از حوادث ‌انسان‌ساخت را به خود اختصاص دهد (1). متأسفانه باید گفت که روند استفاده از مواد منفجره به‌عنوان یک ابزار تروریستی در جهان رو به افزایش است و موضوع تهدید امنیتی جهان یکی از تهدید‌‌های جدی آینده جهان خواهد بود (4). این تهدید نه تنها یک تهدید جانی، مالی و سیاسی است، بلکه مقصود اکثر حملات تروریستی ایجاد فضای ناامنی اجتماعی و گسترش فضای رعب و وحشت در جوامع می‌باشد (2). به همین دلیل کارکنان بخش سلامت بخصوص در بخش‌‌های پیش‌بیمارستانی و بیمارستانی باید با پیامد‌‌های این نوع حوادث و نحوه پیشگیری و مدیریت آن‎ها آشنا باشند (6‌، 5‌).

مخاطرات زیستی عبارت از هر نوع حادثه‌‌ای است كه در آن یك عامل زیستی سبب آسیب‌رساندن به انسان، حیوانات، گیاهان و محیط زیست شود. این عوامل می‌توانند شامل میكروارگانیسم‌‌ها، سموم زیستی، ناقلین و مواد زیستی با منشأ طبیعی یا سنتز شده در آزمایشگاه باشند كه سبب آسیب، بیماری یا سایر تأثیرات بهداشتی بر سلامت انسان، محیط زندگی، موجودات زنده، تأسیسات، تجهیزات و همچنین سبب آسیب‌‌های اقتصادی و اجتماعی شوند. ‌‌به‌عنوان مثال همه‌گیری‌‌های طبیعی، اتفاقی و مصنوعی (انسان ساخت) در انسان، حیوانات و گیاهان و شیوع حشرات و مسمومیت‌‌های گسترده با سموم زیستی را می‌توان از جمله مخاطرات زیستی برشمرد (1).

سالانه بیش از 15 هزار مورد مربوط به ‌مواد‌ شیمیایی خطرناک در آمریکا اتفاق می‌افتد (1). رخدادهای ناشی از ‌مواد‌خطرناک (Haz.Mat) به دلیل رشد سریع و جهانی شدن صنایع شیمیایی، به صورت روز‌افزونی شایع شده‌اند. طی سی سال گذشته تولید و استفاده از محصولات شیمیایی به ویژه در کشورهای درحال توسعه، ده برابر شده است (2). بیش از 60 هزار نوع ماده شیمیایی در ایالات متحده تولید می‌شود (3). بیش از 800 هزار محموله ‌مواد‌خطرناک هر روز در ایالات متحده منتقل می‌شود و هر سال این رقم به سه میلیارد محموله می‌رسد. خوشبختانه بیشتر این محموله‌ها به سلامت به مقصد می‌رسند. در صورت بروز حادثه، ممکن است پیامدهایی برای محیط زیست و سلامت به همراه داشته باشد (4). ‌مواد‌ خطرناک؛ موادی هستند که اگربه نحو مناسبی نگهداری نشوند، به دلیل ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی یا زیستی می‌توانند تهدید‌کننده حیات، محیط زیست یا دارایی‌ها باشند. این مواد به شکل مایع، جامد یا گاز وجود دارند. دانستن ویژگی‌های یک ماده خطرناک در زمان بروز واقعه مفید است، زیرا در تعیین راه مواجهه مصدوم با ماده خطرناک، احتمال آلودگی ثانویه و ‌مؤثرترین شیوه حفاظت و آلودگی‌زدایی کمک می‌کند (2). یک مصدوم زمانی آلوده شناخته می‌شود که تماس فیزیکی مستقیم با ماده خطرناک داشته و آثار آن روی بدن یا لباس باقی مانده باشد. در این شرایط مصدوم آلوده قادر به انتشار آلودگی به دیگران و آلودگی ثانویه است (3). سازمان ملل ‌مواد‌خطرناک را براساس ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و رادیواکتیو، به 9 گروه تقسیم می‌کند: مواد منفجره و آتش‌بازی، گازها، مایعات قابل اشتعال، جامدات قابل اشتعال، اکسید کننده‌ها و ارگانیک پراکسیداز، مواد عفونی و سمی، مواد رادیواکتیو، مواد خورنده (اسید و قلیا) و ‌مواد‌خطرناک متفرقه (5). رخدادهای موادخطرناک ممکن است ناشی از اختلات عملکرد مجتمع‌ها و مراکز شیمیایی یا در نتیجه حوادث مربوط به حمل و نقل این مواد یا حتی استفاده عمدی از آن‎ها باشد (3). مواجهه با ‌مواد‌خطرناک ممکن است ناشی از منابع محیطی، صنعتی، سلاح‌های شیمیایی یا حملات تروریستی باشد. بیشتر موارد مواجهه با ترکیبات شیمیایی در آمریکا ناشی از رخدادهای غیرعمدی صنعتی می‌باشد (6). عمده موارد مرگ و بیماری ناشی از مواجهه با ‌مواد‌ شیمیایی، به دلیل حوادث با مقیاس کوچک می‌باشد که هر ساله در جهان اتفاق می‌افتد. گاهی این رخدادها باعث نگرانی‌های سلامت عمومی در سطح بین الملل می‌شود (2). رخدادهای مهم ‌مواد‌خطرناک وقایعی هستند که حداقل یکی از این ویژگی‌ها را داشته باشند: مرگ یا آسیب شدید، تخلیه حداقل 25 نفر از محل حادثه، مسدود شدن شریان‌های ترافیکی اصلی، آزاد شدن مواد رادیواکتیو، لغو پرواز هواپیما، آزاد شدن بیش از 9/11 گالن یا 2/88 پوند از یک ماده آلوده‌کننده در دریا، آزاد شدن بیش از 119 گالن یا 882 پوند ماده خطرناک در خشکی (4). پاسخ به هرگونه آزاد شدن ‌مواد‌خطرناک به صورت حوادث صنعتی تصادفی یا عمدی، نیاز به هماهنگی کامل تیم‌های مقابله با ‌مواد‌خطرناک، بیمارستان‌ها، آتش‎نشانی، فوریت‌های پزشکی و کارکنان سازمان‌های قانونی دارد. مهم‌‌تر از آزاد شدن ‌مواد‌ شیمیایی، به کارگیری سریع و ‌مؤثر منابع برای نجات دادن، آلودگی‌زدایی و درمان بیشترین تعداد ممکن از مصدومین می‌باشد (6). اگر بخش فوریت‌های بیمارستان آمادگی مدیریت چنین آسیب‌هایی را نداشته باشد، حتی یک مصدوم که در معرض ‌مواد‌خطرناک است، می‌تواند یک مرکز پیشرفته و مجهز را مستأصل کند (3).

تقریباً همه منابع اذعان دارند که تعریف واحدی برای تجمعات انبوه وجود ندارد (1). انجمن پزشکان خدمات اضطراری سلامت آمریکا اجتماع انبوه را این‎گونه تعریف می‌کند: تجمع بیش از 1000 نفر در یک محل مشخص با هدف معلوم و زمان معین. این در حالی است که سازمان جهانی بهداشت آن را یک حادثه سازمان‌یافته یا غیرمترقبه ناشی از تجمع تعداد زیادی از مردم می‌داند که خدمات درمانی و بیمارستانی را در یک منطقه دچار چالش می‌کند (2). تجمعات مختلف مانند مسابقات ورزشی، تجمعات سیاسی، فرهنگی، تفریحی، مذهبی و رویدادهای خبری که به منظور برنامه‌ریزی جهت پاسخ به نیازهای جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند و بر اساس عقاید مذهبی و ملی آن‎ها شکل می‌گیرد، تجمع انبوه نامیده می‌شود (1). به عبارت دیگر تجمع انبوه به شرایطی گفته می‌شود که نیازمند برنامه‌ریزی ویژه و تعیین ظرفیت موجودو قابلیت بهره‌برداری از این ظرفیت جهت ارائه خدمات طبی به جمعیت مورد نظر بوده، بدون اینکه پیامد نامطلوبی برای جامعه میزبان به دنبال داشته باشد (3). این تجمعات می‌تواند از پیش برنامه‌ریزی شده یا پیش‌بینی نشده باشند، در یک محل مشخص برای یک دوره زمانی معین شکل گرفته و منابع موجود در منطقه را تحت ‌‌‌‌‌‌تأثیر قرار دهد. باید توجه داشت که گاهی در یک شهر کوچک تجمع 1000 نفر یک تجمع انبوه محسوب شود. این در حالی است که در یک شهر بزرگ ممکن است اجتماع 5000 نفر ‌‌‌‌‌‌به‌عنوان تجمع انبوه محسوب شود (4). آنچه مسلم است هر تجمع بیش از 25000 نفر ‌‌‌‌‌‌به‌عنوان تجمع انبوه تلقی می‌شود (1) و مدت تجمع می‌تواند از چند ساعت تا چند روز متغیر باشد (5).

تروریسم بزرگترین خطر برای صلح و امنیت ملی و ‌‌‌‌‌بین‌المللی شمرده می‌شود. این پدیده به سبب پیوند آن با فناوری‌های نوین به یك گرفتاری راهبردی تبدیل شده و توانسته است گروه‌هایی كوچك، اما با ساختارهای پیچیده را به بازیگران برجسته در پهنه ‌‌‌‌‌بین‌المللی تبدیل کند. تروریسم به كاربرد خشونت سیاسی، تهدیدهای اجتماعی یا حمله‌های ‌برنامه‌ریزی‎شده‌‌ای گفته می‌شود كه با جنگ نامتعارف پیوند نزدیك دارد. ترور، كاری منفرد یا عاطفی نیست، بلكه اقدامی گروهی، سازمان‌یافته و حتی یك راهبرد سیاسی است (1). تروریسم امروزی هم ماهیت بسیار مشخصی دارد، هم ابعاد آن گسترده است، هم شـیوه‌های آن در نتیجه پیشرفت‌های فناورانه، پیوسته در حال دگرگونی است و هم از حیث روش‌ها ‌و نیز اهداف، گسترده‌‌ای بین‌المللی دارد (2). واژه ترور از ریشه لاتین ترس به معنی ترساندن، ترس و وحشت است. واژه‌های تروریسم و تروریست به نسبت واژه‌هایی نوپا هستند. ترور در زبان فارسی به معنی قتل سیاسی به وسیله اسلحه است و تروریسم به اصل حكومت و وحشت و فشار، به اصلی اطلاق می‌شود كه در آن از قتل‌های سیاسی دفاع می‌شود (2). حمله تروریستی را می‌‌توان این گونه تعریف کرد: هرگونه عملیاتی که سبب مرگ یا آسیب جدی به غیر نظامیان یا نظامیان خارج ازمنطقه جنگی شود و هدف آن مرعوب کردن یک جمعیت یا وادار کردن حکومت و یک سازمان به انجام یا انصراف از انجام یک عمل می‌‌باشد. به‌طور کلی تروریست‌ها ‌از خشونت علیه غیر نظامیان استفاده می‌‌کنند تا توجه افکار عمومی را برای سازمان، گروه، اهداف یا اشخاص مورد نظرشان به دست آورند (3).

مخاطرات مربوط به حمل و نقل بخشی از جامعه جهانی شده است به گونه‌ای که به صورت مکرر، اخبار ناشی از آن در رسانه‌های بین‌المللی پوشش داده می‌شود. حمل و نقل به عنوان یک فناوری که امروزه تمامی جهان از جنبه اقتصادی، مسافرتی و صنعتی به آن وابسته می‌باشند، محسوب می‌گردد. سامانه عظیم حمل و نقل زمینی، دریایی و هوایی از زیرساخت‌های پیچیده و گران‌قیمت، نیروی انسانی و ماشینی برای عملکرد در این سامانه و قوانین و خط مشی‌هایی برای هدایت آن شامل می‌شود. هرگونه نقص عملکرد و یا خللی که در هر یک از اجزای این سامانه، اغلب منجر به تلفات جانی، صدمات بدنی، آسیب‌های محیطی و اموال و پیامدهای اقتصادی شدیدی خواهد شد (1). بلایای زیرساخت‌های حمل و نقل به صورت اختصاصی شامل خودروها نمی‌شود، بلکه به سامانه‎ای که خودروها به آن وابسته‌اند مرتبط می‌شود. اغلب برای متصل کردن شهرهای جهان، عبور از کوه‌ها و رودخانه‌ها و کوتاه کردن فاصله بین دو نقطه، به یک شاهکار مهندسی بزرگ نیاز است. بی تردید همراه با تمامی پروژه‌های مهندسی، یک سری خطرات مشخصی وجود دارد که لازم است تا این پروژه‌ها بر آن چیره گردند. با این وجود پل‌ها، تونل‌ها، بزرگراه‌های هوایی ، راه‌های کوهستانی، پل‌های هوایی ، ترمینال‌های فرودگاهی و دیگر اجزای زیرساخت همگی مستعد آن هستند تا در دنیای واقعی دستخوش خطرات شده، نتوانند به خوبی عملکرد داشته باشند (2). دلایل متعددی می‌تواند منجر به نارسایی اجزای زیرساخت مربوط به سامانه‌های حمل و نقل شود. از شایع‌ترین این موارد می‌توان به طراحی ضعیف، حفظ و نگهداری نامناسب و یا وارد شدن یک سری نیروهای ناخواسته و یا پیش‌بینی نشده (مانند امواج لرزه‌ای یا گردبادها) اشاره نمود. این موارد می‌توانند منجر به متأثر ساختن ساختارهای مربوط به حمل و نقل شوند به گونه‌ای که این ساختارها دچار فروریزش شده، یا متحمل آسیب‌های فراوانی گردند و اغلب باعث مرگ و یا جراحت افراد داخل و یا نزدیک آن ساختارها شوند. از آنجایی که این قبیل رویدادها معمولاً باعث از هم گسیختگی اجزای سامانه‌های حمل و نقل شده، آن‎ها را غیرقابل استفاده می‌کند، حمل و نقل تمامی افراد و مشاغلی که به این سامانه‌ها وابسته بوده‌اند نیز دستخوش پیامدهای منفی خواهد شد. بنابراین جای هیچ گونه تعجبی وجود ندارد که به دنبال بلایای مربوط به حمل و نقل، فروریزش اقتصادی شهرها پدید آید. حتی نارسایی یک پل عبوری ساده که ده‌ها هزار مورد از آن در جهان در حال توسعه ساخته شده است نیز می‌تواند منجر به اثرات مخربی همچون عدم دسترسی روستاییان به شغل و محل کارشان شود. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، که سامانه‌های حمل و نقل حیاتی آن‎ها باعث اتصال مسیرهای دور از دسترس و مناطق پر خطر آن‎ها شده است، تخریب هر یک از آن‎ها نیاز به هزینه هنگفتی برای دولت جهت بازسازی دارد (2). صلیب سرخ، بلا را به صورت رخدادی که منجر به 10 مورد یا بیشتر مرگ و یا 100 مورد یا بیشتر آسیب شود، تعریف می‌کند (2) براساس گزارش بلایای جهانی صلیب سرخ، بلایای مربوط به حمل و نقل علت اصلی مرگ و میر و ناخوشی است، به گونه‌ای که 45% از کلیه مرگ‌های مربوط به بلایا در آفریقا را به خود اختصاص می‌دهد. در سال‌های 1990 در دنیا سالانه تقریباً 80،000 نفر در اثر بلایای مختلفی کشته شدند. این عدد را می‌توان با مرگ ومیر جاده‌ای با شدت کم مقایسه نمود، به طوری‌که این رقم به سالانه 127 میلیون مرگ (1/16 مرگ به ازای هر 100،000 ساکن) و بین 20 تا 50 میلیون مصدوم می‌رسد که صدمات آن‎ها تا اندازه‌ای بوده است که نیاز به توجهات پزشکی دارد (3). در ایالات متحده آمریکا به تنهایی سالانه 43،000 نفر در بزرگراه‌ها جان خود را از دست می‌دهند (3). هر ساله تقریباً 1،000 نفر در اثر سوانح هواپیماهای تجاریجان می‌بازند. رخدادهای مربوط به بلایای دریایی هرچند کمتر به وقوع می‌پیوندد ولی ممکن است در هر یک از این موارد هزاران قربانی را در بر بگیرد. در هر سال چند مورد حوادث عمده مربوط به قطار رخ می‌دهد که برخی مواقع این حوادث با صدها کشته همراه است. نسبت به سال‌های پیش تصادفات ناشی از اتوبوس تعداد افراد کمتری را می‌کشد ولی به طور واضح تکرار این قبیل وقایع در حال افزایش می‌باشد. با این حال تصویر معمول رخداد حوادث به گونه‌ای است که اغلب در نواحی روستایی و دور از مراکز به وقوع می‌پیوندند و این خود منجر به آن می‌شود تا امداد‌رسانی به این مصدومین نیاز به شرایط ویژه‌ای داشته باشد. در بیشتر این دسته بندی‌ها، صدمات عمدی و غیرعمدی گزارش شده است. با افزایش تکرار حملات انتحاری ابعاد جدیدی از خشونت‌های عمدی معرفی شده‌اند که این خود منجر به آن شده است که بسیاری از راهبرد‌های پیشگیرانه قبلی غیرمؤثر شود (3). در این قبیل حوادث، ساختاری که می‌تواند در سازمان‌دهی رویکرد به این رخدادها به ما کمک نماید، ماتریکس هَادون است. این ساختار اساساً به منظور بررسی ترومای ناشی از ترافیک جاده‌ای ایجاد شده است ولی امروزه به طور گسترده‌ای در کل صنعت حمل و نقل مورد استفاده قرار می‌گیرد. دکتر ویلیام هدون چندین عامل را به عنوان عوامل مؤثر در رخداد وقایع و بلایای منجر به ایجاد آسیب دخیل می‌داند. این عوامل شامل انسان، خودرو/ تجهیزات و محیط (که شامل محیط فیزیکی و محیط اقتصادی اجتماعی است) می‌باشند. این عوامل در سه مرحله مشارکت خواهند داشت: 1) پیش از رخداد 2) رخداد و 3) پس از رخداد حادثه. در این فصل به منظور ارجاع به عملکرد نجات در فاز پس از سانحه، از ساختار نظام مدیریت حوادث پزشکی بزرگ بریتانیا استفاده شده است. این نظام به طور گسترده‌ای در اروپا، استرالیا و چندین کشور دیگر در زمینه فعالیت‌های نظامی و غیرنظامی مورد استفاده قرار گرفته است. واژه MIMMS برای مدیریت بلایا شامل «آمادگی» (به عنوان مثال برنامه‌ریزی تجهیزات و آموزش ) و «فرماندهی در صحنه» را در بر می‌گیرد. ساختار فرماندهی با استفاده از یادیار CSCATTT (فرمان ، ایمنی ، ارتباطات ، بررسی ، تریاژ ، درمان و انتقال ) توصیف می‌شود. در این فصل برای تشریح اثرگذاری بلایا بر هر یک از انواع روش‌های حمل و نقل از ماتریکس هادون و برای توضیح چگونگی مدیریت این قبیل حوادث از MIMMS استفاده خواهد شد (4).

تعداد افرادی که در به دنبال غرق شدن تایتانیک جان خود را از دست دادند، تقریباً 1،500 نفر بودند. بدترین بلای دریایی مربوط به یک کشتی، در ژانویه 1945، در پایان جنگ جهانی اول رخ داده است. هنگامی که کشتی تفریحی آلمانی‌ها، ویلهلم گاستلوف، توسط اژدر روسی زده شد، تقریباً 9 تا 10 هزار نفر کشته شده، کشتی در دریای بالتیک غرق شد. بسیاری از مسافران در کشتی در حال غرق شدن، گیر افتادند. حتی آن دسته از مسافرانی که توانستند از داخل کشتی خارج شوند هم به دلیل سردی شدید هوا که به منفی 18 درجه سانتی گراد می‌رسید، جان خود را از دست دادند (1). فقدان‌های بزرگی که در بلایای دریایی رخ داده است، اغلب در ارتباط با جنگ بوده است. موارد غیر نظامی بلایای قابل توجه دریایی به ندرت اتفاق می‌افتد. در طول قرن بیستم میلادی، سوانح با تعداد قربانیان صد تا چند هزار مورد، تقریباً با میزان سه بار در هر دهه روی داده است. با این وجود در بیست سال گذشته این میزان افزایش پیدا کرده است، به طوری که در بین سال‌های 1990 تا 1999 پنج مورد و در بین سال‎های 2000 تا 2007 نیز پنج مورد از این قبیل حوادث رخ داده است. توزیع جهانی این قبیل حوادث نیز کاملاً مساوی بوده است. در نواحی مانند اندونزی، فیلیپین و مالزی (با هزاران جزیره)، و در دیگر کشورهایی با سرعت بالای رشد اقتصاد و جمعیت، به طور روز افزونی سوانح مربوط به کشتی‌های مسافری و قایقرانی گزارش می‌شود. در این کشورها که میلیون‌ها نفر از مردم (که اغلب فقیر هستند) برای جابه‎جایی از جزیره‎های‌شان به کشتی‌های مسافری وابسته هستند، بار بیش از حد در کشتی از عوامل عمده غرق‎شدگی این کشتی‌ها است. با در نظر گرفتن تعداد افراد کشته شده (4،300-1،565)، بدترین سانحه در آب‌های قاره آسیا و بدترین سانحه مربوط به کشتی مسافری در جهان، به سال 1987 در حادثه تصادف بین دوناپاز و یک نفتکش کوچک در آب‌های فیلیپین مربوط می‌شود. دوناپاز با استفاده تجهیزات مدرن ایمنی برای 1،518 مسافر ساخته شده بود و احتمالاً در آن حادثه دارای انبوهی از مسافر بوده است. به دنبال این سانحه، کشتی مسافری دوناپاز آتش گرفته، در عرض چند دقیقه غرق می‌شود. 21 بازمانده از این سانحه برای در امان ماندن از شعله‌های آتش می‌بایست در زیر آب شنا می‌کردند. هیچ کشتی نجاتی برای این حادثه فرستاده نشد. مرگبارترین حادثه کشتیرانی در آب‌های آفریقا در سال 2000 رخ داده است. کشتی مسافری سنگال با نام ژولا، که برای حمل 550 مسافر طراحی شده بود نیز تعداد مسافر زیادی را سوار کرده بود و با غرق شدن در این حادثه، 1،863-1،200 نفر را با خود به کام مرگ کشید (تنها 64 نفر جان سالم به در بردند). قاچاق مهاجرین با قایق‌های بزرگ [گرجی] که ندرتاً شرایط مناسبی برای دریاپیمایی دارند نیز تا به حال منجر به مرگ صدها نفر شده‌اند. در قرن 21 حمله دزدان دریایی در نواحی همچون سومالی گزارش شده است. برآوردهایی از میزان تلفات که در بالا به آن اشاره شد ممکن است تا حدودی محافظه‎کارانه باشد و احتمالاً به خاطر بهبود شرایط صنعت حمل و نقل دریایی است (2).

شایع‌ترین نوع سوانح حمل و نقل، مربوط به حوادث جاده‌ای است. اگرچه تعداد افراد مجروح و کشته شده در هر یک از این وقایع بسیار کمتر از دیگر حوادث مربوط به دیگر انواع حمل و نقل است، مجموع تلفات آن بسیار بیشتر می‌باشد، به گونه‌ای که سالانه 27/1 میلیون نفر در اثر تصادفات جاده‌ای کشته می‌شوند. حوادث خطوط انتقال مسافرین، مانند تصادفات مربوط به اتوبوس‌های بین شهری که منجر به تعداد زیادی مجروح می‌شود، بسیار شایع است. در کشورهای در حال توسعه که قوانین کمی در ارتباط با استانداردهای ایمنی وجود دارد، آموزش و قانون‌گذاری مربوط به رانندگان به درستی انجام نمی‌شود و منابع کمی برای عملیات امداد و نجات وجود دارد، این نوع حوادث با دفعات بیشتری تکرار می‌شود. تصادفاتی که در آن خطر نشت مواد خطرناک وجود دارد مانند برخورد کامیون‌های تانکردار و دیگر اشکال حمل و نقل نیز به دفعات رخ می‌دهد و تقریباً در همه موارد باعث به خطر افتادن جان و مال افراد و تخریب محیط زیست می‌شود (1). به دست آوردن اطلاعات مربوط به بلایای حمل و نقل جاده‌ای، نسبت به گرفتن اطلاعات در رابطه با بلایای دریایی، هوایی و ریلی که مربوط به بخش‌های منظم‌تری هستند، بسیار مشکل‌تر است. جای تعجب ندارد که حتی یک حادثه جاده‌ای با تعداد تلفات 50 تا 100 نفر، با توجه به تعداد تلفات سالیانه جاده‌ای که به تعداد 25/1 میلیون نفر می‌رسد، حادثه‌ای کوچک لحاظ شود. همچنین این احتمال وجود دارد که در برخی کشورها که سامانه جمع‌آوری اطلاعات مربوط به حوادث جاده‌ای آن‎ها ناکارآمد است، سوانح بزرگ جاده‌ای نادیده گرفته شود (2).

تصادفات ریلی می‌تواند برای قطارهای مسافری و باری اتفاق بیفتد که رخداد آن منجر به ایجاد یک سری مشکلات منحصر به فردی برای مدیران بلایا می‌شود. اساساً تصادفات بر اثر برخورد بین دو قطار، برخورد قطار با یک جسم خارجی (ماشین، حیوان، مواد مخروبه )، آتش‎سوزی داخل قطار، خروج از مسیر اصلی و یا خروج از ریل (ناشی از نیروهای خارجی وارد شده بر قطار، اشتباهات انسانی، اقدامات خرابکارانه، و اشکال در حفظ و نگهداری سامانه ریلی و قطار) رخ می‌دهد. تصادفات قطار که در آن قطار مسافری وجود دارد، اغلب منجر به ایجاد سوانح با قربانیان بسیار زیاد می‌شود (جدول 66-1). در این قبیل تصادفات به دلیل وزن بالای قطار، کاهش ناگهانی سرعت، بسیار مشکل است و در اغلب موارد رخداد تصادف غیر قابل اجتناب است. افزایش تولید و راه‎اندازی سامانه‌های ریلی با سرعت بالا، باعث بالا بردن خطرات تهدید کننده مسافران شده است. در 25 آوریل سال 2005، در اثر یک اشتباه اپراتور، یک قطار با سرعت بالا از ریل خارج شد و به یک ساختمان برخورد نمود که در اثر آن 107 نفر کشته و بیش از 450 نفر مجروح شدند (1). امروزه به صورت گسترده‌ای از قطارها به عنوان روشی برای حمل بار استفاده می‌شود که بخش زیادی از آن را مواد خطرناک تشکیل می‌دهد. تصادفات در برگیرنده قطارهای حامل گاز و یا مایع‌های سمی و یا قابل اشتعال می‌تواند منجر به بروز چندین بلای عمده شود و به طور کلی این قطارها به عنوان مخاطره‌ای برای شهرهایی که از میان و یا کنار آن‎ها می‌گذرند، محسوب می‌شود. این تصادفات می‌تواند با انفجار، آتش‎سوزی، نشت گازهای سمی و تخریب شدید زیست محیطی همراه باشد. در این قبیل موارد ممکن است عملیات تخلیه جمعیت اطراف محل تصادف نیاز باشد. لازم به ذکر است که عملیات نجات در این رخدادها بدون در دسترس داشتن تجهیزات مناسب و آموزش کافی بسیار مشکل و در برخی موارد ناممکن است (1).

آتش‌سوزی‌ها ازجمله بلایا و حوادث شایع به شمار می‌آیند که علاوه بر ساختمان‌ها می‌توانند در جنگل‌ها، حوادث مختلف مانند خروج قطار از ریل، تصادف خودروها، سقوط هواپیماها و انفجارها نیز رخ دهند (1). از اولین روزهای زندگی بشر، آتش به‌عنوان بخشی از زندگی انسان مطرح بوده که حفظ تعادل بین مزایا و خطرات ناشی از آن به‌عنوان یک دغدغه جایگاه ویژه‌ای دارد. به علت خطاهای انسانی و بی‌توجهی به قدرت مخرب آتش، این پدیده طبیعی باعث خسارات بی‌شمار به ساختمان‌ها، جنگل‌ها و مراتع شده است. آمار انجمن پیشگیری از آتش‌سوزی نشان می‌دهد که همه ساله آتش‌سوزی بیش از مجموع سایر مخاطرات انسان‎ها را می‌کشد. آتش‌سوزی سومین علت عمده مرگ‌ومیر ناشی از حوادث در آمریکا محسوب می‌شود (2). درواقع آتش‌سوزی یکی از قابل ‌پیشگیری‌ترین حوادث و بلایا محسوب می‌شود (3). همچنین آتش‌سوزی ساختمان‌ها ازجمله مخاطراتی است که تمامی کشورها اعم از کشورهای با درآمد پایین و متوسط و همچنین کشورهای با درآمد بالا با آن مواجه هستند (4). هرساله 2 میلیون آتش‌سوزی به دپارتمان آتش‌سوزی آمریکا گزارش می‌شود. بر اساس داده‌های استخراج‌شده از گزارش سال 2000 سامانه ملی ثبت گزارش وقوع آتش‌سوزی ، تعداد 505500 مورد آتش‌سوزی ساختمان در ایالات‌متحده آمریکا ثبت‌شده که موجب 5/8 بیلیون دلار خسارت اقتصادی گردیده است. این آتش‌سوزی‌ها 3500 کشته و 19600 مصدوم به دنبال داشته است (5). با توجه به اهمیت آتش‌سوزی در ساختمان‌های مسکونی ذکر این موضوع مهم است که ساختمان مسکونی به ساختمان‌هایی گفته می‌شود که یک، دو یا چندین خانواده در آن ساکن هستند. همچنین به ساختمان‌هایی مانند هتل، متل، اقامتگاه‌های بین راه، خوابگاه و همچنین ساختمان‌هایی که برای افراد خاص مانند معلولین، سالمندان، بیماران اعصاب و روان، معتادان و محکومین قضایی در نظر گرفته‌شده است، نیز گفته می‌شود (6،1). این موارد سازمان‌هایی نظیر بازداشتگاه‌ها، مراکز مراقبت از نوجوانان، خوابگاه پرستاران و بیمارستان‌ها که افراد مدت کوتاه و به‌صورت گذرا در آن ساکن هستند را شامل نمی‌شود. به‌عبارت‌دیگر ساختمان‌های مسکونی ساختمان‌هایی هستند که مردم بیشترین مدت زندگی‌شان را در آن می‌گذرانند (6). تقریباً تمامی آتش‌سوزی‌های سازه‌ای مهلک در ساختمان‌های مسکونی رخ می‌دهد (6،5،1). از سوی دیگر عبارت تلفات آتش‌سوزی به موارد مرگ و مصدومیت ناشی از آتش‌سوزی و عبارت خسارات آتش‌سوزی به مجموع تلفات آتش‌سوزی و خسارات مالی ناشی از آن گفته می‌شود. در موارد آتش‌سوزی ساختمان‌ها 25 % موارد مرگ‌ومیر در افراد بیش از 64 سال و 16 % در کودکان زیر 10 سال رخ می‌دهد. کودکان ممکن است عکس‌العمل مناسبی در زمان آتش‌سوزی نشان ندهند. آن‎ها ممکن است پنهان شوند یا موقعیت خود را به والدین اطلاع ندهند. حتی درزمانی که وسایل هشداردهنده دود کار می‌کند، کودکان ممکن است عملکرد مناسبی در آن زمان نداشته باشند. از سن 5-3 سالگی کودکان به بازی با کبریت، فندک و شمع علاقه داشته، ممکن است باعث آتش‌سوزی شوند. آمار انجمن ملی پیشگیری از آتش‌سوزی نشان می‌دهد که علی‎رغم اینکه آتش‌سوزی ساختمان‌ها تنها 25% موارد انواع آتش‌سوزی‌ها را تشکیل می‌دهند، 83% موارد مرگ، 77% از مجروحین و 64% از خسارات مستقیم اقتصادی از آن ناشی می‌شود (6). در کودکان زیر 6 سال که به علت آتش‌سوزی در منازل خود فوت‌شده‌اند، یک‌سوم موارد مربوط به بازی کودکان با کبریت بوده است. آموزش به کودکان در خصوص ایمنی استفاده از کبریت و فندک و نظارت مطلوب والدین می‌تواند کمک مؤثری در پیشگیری از وقوع آتش‌سوزی و عواقب ناشی از آن باشد. موارد مرگ بالای 65 سال نیز غالباً در زمان پخت‌وپز اتفاق می‌افتد و ناشی از پوشیدن لباس‌های نامناسب، فراموش کردن قطع گاز، سوختن غذا در اجاق، مشکلات بینایی و شنوایی و ناتوانی درحرکت به‌منظور فرار از محل حادثه است (1). خطر مرگ برای افراد 65 سال و بالاتر بیش از دو برابر سایر افراد بوده، ضمن اینکه مدت درمان این افراد نیز در صورت سوختگی بسیار طولانی‌تر است. این موضوع نشان می‌دهد که مصدومان ناشی از آتش‌سوزی ساختمان‌ها به‌تنهایی، بیش از مجموع مصدومان سایر مخاطرات است. علت اصلی این موضوع این است که هر فردی به هر دلیلی ممکن است به یک ساختمان وابسته باشد. ازجمله این ساختمان می‌تواند محل زندگی، محل کار، ساختمان‌های دولتی یا محل خرید باشد، بنابراین احتمال مواجهه با این خطر بسیار زیاد است

رشد استفاده از اینترنت در زندگی مردم ‌‌‌به‌طور فزاینده‌‌‌ای در حال گسترش است و یکی از مهم‌ترین بخش از زندگی مردم شده است. بر اساس گزارش واحد ارتباطات راه دور بین‌المللی، استفاده‌کنندگان از اینترنت در گستره جهانی بالغ بر ۲،۷ میلیارد نفر هستند که چیزی حدود ۴۰٪ جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. در کشورهای درحال توسعه ۳۱٪ جمعیت از اینترنت استفاده می‌کنند در حالی که این رقم برای کشورهای توسعه یافته بالغ بر۷۷٪ است (1). در گذشته استفاده از اینترنت کاملاً محدود و فقط با اهداف نظامی، دفاعی و سپس در کاربردهای تحقیقاتی و دانشگاهی استفاده می‌شد، اما در سال‌های اخیر، این وسیله به اهدافی چند منظوره شامل اطلاعات، ارتباطات، فراغت، خرید، آموزش، فعالیت‌های اجتماعی الکترونیکی، مالی، شغل‌یابی، صفحه خانگی، فایل‌های خدمات اشتراکی و دانلود توسعه یافته است (1). همچنین، زیرساخت‌های اجرایی مهم و حیاتی مثل سامانه‌های بانکداری و مالی، سوخت و انرژی، ارتباطات و اطلاعات، صنعت و تجارت، سلامت، حمل و نقل و ... برای جوامع مدرن ضروری است و اختلال در فعالیت‌های روزمره در یک نوع خدمت مورد انتظار، می‌تواند اثری منفی و مهم بر جوامع پیرامونشان به جا بگذارد (۲). ‌‌‌ به‎‌طور کلی می‌توان گفت که همه دولت‌‌ها، سازمان‌‌ها، شرکت‌‌‌‌‌ها و حتی شهروندان، ‌‌‌به‌طور فزاینده‌‌‌ای وابسته به شبکه ارتباطات و سامانه‌های اطلاعاتی مبتنی بر رایانه شده‌اند و اخیراً یکی از نگرانی‌های بزرگ این است که سازمان‌های خراب‌کار و تروریستی و یا حتی بعضی از دولت‌‌‌‌‌ها ممکن است از تکنیک‌های حمله به اطلاعات ‌‌‌به‌عنوان بخش هماهنگ ‌شده‌‌‌ای از حمله به زیرساخت‌های کشور یا دولت متخاصم برای اختلال جدی در توانمندی آن‎ها استفاده کنند. جستجو در شبکه‌‌‌‌‌ها و صفحات اینترنتی جهت جمع‌آوری اطلاعات به امری عادی و روزمره برای افراد جامعه تبدیل گشته است. حملات سایبری یک سلاح مشترک برای خرابکاری و تخریب یکپارچگی درعملیات‌‎های اینترنتی می‌باشد (3).

امروزه بیش از 23 میلیون ترکیب شیمیایی شناخته شده که از این تعداد حدود هفتاد هزار ماده به صورت مکرر مورد استفاده قرار می‌گیرد و ماهانه حدود 500 ماده جدید روانه بازار می‌شود (1). بلایای شیمیایی صنعتی، رخدادهایی هستند که با آزاد شدن یا انتشار مواد شیمیایی همراه هستند و منجر به اختلال جدی و ناگهانی عملکرد جامعه شده، آسیب‌‌‌های گسترده محیطی و انسانی را به همراه دارند که شدت آن‎ها بالاتر از توانایی پاسخ جامعه با منابع موجود خود می‌باشد. این حوادث ممکن است در نتیجه آتش‎سوزی، انفجار یا انتشار مواد شیمیایی به دنبال بلایای طبیعی رخ دهند (2). مواجهه با مواد شیمیایی خطرناک عمدتاً در خانه، محل کار یا جامعه رخ داده، ممکن است عمدی یا به صورت تصادفی باشد. تقریباً هیچ ‌جایی وجود ندارد که محل زندگی یا کار بوده،کاملاً عاری از خطر مواجهه با مواد شیمیایی باشد. مواد شیمیایی صنعتی در مقایر زیاد و در نواحی پر جمعیت ذخیره، حمل و استفاده می‌شوند (3).

از دیدگاه سازمان منع تسلیحات شیمیایی ، یک «عامل شیمیایی» ، ماده‌ای است که به منظور کشتن، وارد کردن آسیب جدی یا ناتوان کردن افراد در عملیات نظامی استفاده می‌شود. این تعریف، «عوامل شیمیایی» را از «مواد خطرناک»Haz) .(Material متمایز می‌سازد. کاربرد عوامل شیمیایی به صورت مدرن ابتدا در جنگ جهانی اول و با استفاده از گاز کلر در بلژیک صورت پذیرفت. این سلاح‌ها تا کنون هم توسط دولت‌ها و هم توسط گروه‌های تروریستی استفاده شده است. علاوه بر این که کشور ما یکی از مهم‌ترین قربانیان این عوامل در طول تاریخ بوده، برخی کشورهای منطقه نیز در سالیان اخیر مورد حملات شیمیایی متعددی واقع شده‌اند و جا دارد که در این خصوص، شناخت و آمادگی کافی پیدا کنیم. راه‌های جذب عوامل شیمیایی جنگی به بدن عبارتند از: تنفس، پوست، چشم، گوارش، تزریق (با ترکش آلوده یا هر نوع آسیب جدی دیگر پوست)، لذا بیشترین اثرات این عوامل، در مناطق یاد شده دیده می‌شود. عواملی همچون حالت فیزیکی، سرعت تبخیر و چگالی، سایز ریزقطرات (دراپلت‎ها)‌، حجم و خلوص، شرایط محیطی و سامانه‌های فیلتراسیون هوا بر میزان مصدومیت افراد با هر عامل شیمیایی تأثیرگذارند. خطر آلودگی با عوامل شیمیایی به طور تاریخی یک موضوع نظامی فرض شده است، ولی وقایع متعدد دهه‌های اخیر نشان داد که این عوامل می‌توانند جامعه شهری را نیز تهدید کنند (مثل حادثه ایستگاه مترو در توکیو)؛ پس علاوه بر میادین رزم، شهرها هم می‌توانند صحنه حملات شیمیایی باشند و لذا عوامل شیمیایی یک مخاطره برای بهداشت عمومی نیز تلقی می‌شوند. اماکن شهری که ممکن است در آن‎ها بلایای ناشی از عوامل شیمیایی رخ دهد عبارتند از: مکان‌های شلوغ، پارک‌ها و اماکن تفریحی، ایستگاه‎های راه‎آهن بین شهری و مترو، فرودگاه، جشن‌ها و مراسم‌ها، فروشگاه‌های بزرگ، مدارس و دانشگاه‌ها، سایر مراکز علمی و پژوهشی، سینماها و تئاترها، استادیوم‌های ورزشی، ادارات دولتی، سفارتخانه‌ها و محل اقامت دیپلمات‌ها. منشأ احتمالی آلودگی با عوامل شیمیایی عبارتند از: اقدامات تروریستی، رها شدن غیرعمدی از ذخایر انبار‎شده سلاح‌های شیمیایی، حملات مستقیم نظامی (مانند حلبچه و سردشت)، حوادث صنعتی. «معاهده جنگ‌های شیمیایی» اولین بار دسالر 1997 به امضای 95 کشور رسید که تا سال 2015 به 190 کشور (یعنی همه کشورها بجز رژیم صهیونیستی و میانمار) افزایش یافت. این معاهده 4 هدف کلیدی دارد:  انهدام همه تسلیحات شیمیایی موجود تحت نظارت بین‌المللی و توسط OPCW  پایش صنایع شیمیایی به منظور جلوگیری از تولید سلاح‌های جدید از طریق بازفرآوری  حمایت از کشورهای عضو در برابر تهدیدات شیمیایی  ترویج همکاری‌های بین‌المللی به منظور تقویت اجرای کنوانسیون و ترویج استفاده صلح آمیز از شیمی بدنه اجرایی این معاهده، سازمان منع تسلیحات شیمیایی (OPCW)1 است که از سال 1997 آغاز به کار کرد. پیش از آغاز بحث ضروری است برخی اصطلاحات رایج در دانش شناخت عوامل شیمیایی تعریف شود: متوسط دوز کشنده ( LD50): دوز مورد نیاز هر عامل برای کشتن 50 درصد از جمعیت دریافت‌کننده آن عامل. غلظت کشنده در زمان ( LCt50): دوز مورد نیاز هر عامل برای کشتن 50 درصد از جمعیت دریافت‌کننده آن در یک زمان مشخص. دوز مؤثر میانه ( ED50): دوزی که در 50 درصد جمعیت دریافت‌کننده آن عامل تولید یک اثر می‌کند (1-9).

تغییرات اقلیمی و اثرات آن از نگرانی‌های بزرگ بشریت و یکی از مشکلات جدی در مقابل توسعه پایدار در سراسر جهان محسوب می‌شود (1). در حال حاضر توافق گسترده‌ای درباره گرم‌شدن کره زمین، با توجه به انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های انسانی وجود دارد. همچنین روشن است که روند فعلی در استفاده از انرژی، توسعه و رشد جمعیت منجر به ادامه و تشدید تغییرات اقلیمی خواهد شد (2). تغییرات اقلیمی اثرات سوء قابل توجهی بر سلامت در سطح جهان دارند. در حال حاضر برخی از اثرات تغییرات اقلیمی بر سلامت مردم در جریان است. در حالی که همه تغییرات مرتبط با فرآیند تغییر اقلیم، پیش‌بینی شده نیست، اما اقدامات امروز ما برای شکل دادن به محیط زیست، قطعاً ما را در دهه‌های آینده کمک خواهد کرد. تغییرات اقلیمی غیر قابل اجتناب است و ما باید با اثرات مرتبط با آن بر سلامت سازگار شویم. همین‌طور، اقدامات تهاجمی کاهش اثر می‌تواند به‌طور قابل توجهی مواجهه با مخاطرات مورد انتظار را کمتر کند. تغییرات اقلیمی و مسائل مربوط به سلامت فراتر از مرزهای ملی کشورهاست. تمام عواقب احتمالی تغییرات اقلیمی از جمله قحطی، خشکسالی، رویدادهای آب‌و‌هوایی شدید و درگیری‌های منطقه‌ای، عواملی هستند که بروز و شدت بیماری و دیگر اثرات سوء سلامت را افزایش می‌دهند. بنابراین در نظر گرفتن این مسأله، برای تصمیم‌گیری مرتبط با تغییرات اقلیمی در سطوح محلی، منطقه‎ای، ملی و جهانی ضروری است و فعل و انفعالات پیچیده عوامل تغییرات اقلیمی و سلامت باید در تحقیقات بنیادی و کاربردی مورد بررسی واقع شوند

اپیدمیولوژی علم پایه برای پزشکی و بهداشت عمومی است و به‌طور کلاسیک چنین تعریف‌شده است: مطالعه کمی توزیع رویدادهای مرتبط با سلامت و تعیین‌کننده‌های آن در بین جمعیت‌های مشخص انسانی و بهره‌گیری از این مطالعه برای حل مشکلات بهداشتی. به‌طورکلی شش هدف به شرح زیر برای اپیدمیولوژی ذکرشده است (1):  توصیف کمی فراوانی بیماری‌ها، وقایع مرتبط با سلامت و بار آن‎ها و به‌عبارت‌دیگر اندازه‌گیری وفور بیماری یا شرایط مرتبط با سلامت، ناتوانی یا مرگ؛  تعیین چگونگی توزیع وقایع مرتبط با سلامت برحسب زمان، مکان و شخص؛  مشخص کردن عوامل سبب‌ساز و علل بیماری‌ها و عوامل خطرزایی که می‌توانند خطر افزایش بیماری یا وقایع مرتبط با سلامت را در یک فرد یا یک جمعیت افزایش دهند؛  مطالعه تاریخچه و عوامل پیش‌آگهی بیماری‌ها یا وقایع مرتبط با سلامت؛ با تأمین این هدف قادر خواهیم بود روش‌های مداخله‌ای مؤثر و واقعی‌تری برای کنترل یا پیشگیری از آن‎ها اتخاذ کنیم.  ارزشیابی مداخلات حاضر یا جدید؛  پایه‌ریزی سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها، تصمیمات نظارتی و وضع قوانین مربوط به کنترل مخاطرات محیطی؛ « اپیدمیولوژی بلایا» درواقع استفاده از اپیدمیولوژی در حیطه بلایا است و در چهارچوب تعریف کلی اپیدمیولوژی، روش‌های مختلف اپیدمیولوژیک می‌توانند برای اندازه‌گیری و توصیف پیامدها و عوارض مرتبط با سلامت بلایای طبیعی و انسان‌ساخت و نیز سایر عوامل تأثیرگذار بر این پیامدها استفاده گردند. لذا اپیدمیولوژی بلایا به‌عنوان استفاده از اپیدمیولوژی برای ارزیابی تأثیرات بلندمدت و کوتاه‌مدت بلایا بر سلامت و پیش‌بینی پیامدهای بلایای آینده تعریف‌شده است. هدف کلی اپیدمیولوژی بلایا پیشگیری از عوارض سوء سلامت بلایا یا برطرف کردن آن‎ها و نیز بهبود فرایندهای تصمیم‌گیری مربوط به اقدامات امدادی است (2). اپیدمیولوژی به‌عنوان اساس سلامت عمومی و کنترل بیماری‌ها می‌تواند اطلاعات بروز مورد نیاز برنامه ریزان و تصمیم گیران را در تمامی مراحل چرخه مدیریت بلایا فراهم نماید.

یکی از مسائل مورد توجه متخصصین در برنامه‌ریزی بلایا، شناخت زیرگروه‌های آسیب‌پذیر به منظور ارزیابی بهتر نیاز‌ها و انجام مداخلات ضروری است. یکی از زیرگروه‌های مهم جمعیتی که نیازمند توجه و مراقبت ویژه، چه در مواقع عادی و چه در زمان بلایا می‌باشند، سالمندان هستند. سالمندی مرحله‌ای از تکامل انسان است که در افراد مختلف جامعه، چهره‌ای بسیار متفاوت دارد. در صورتی که جامعه با ویژگی‌های این مرحله و نیازها و توانمندی‌های سالمند آشنا باشد، این دوران برای فرد سالمند و جامعه، به عصر شکوفایی دیگری مبدل خواهد شد. برخلاف دیدگاه‌های منفی موجود درباره سالمندی، ضعف و ناتوانی تنها ویژگی این دوران نیست. تجربیات ارزشمند، دوراندیشی، نگاه جامع و مهارتهای ارتباطی بخشی از توانمندی‌های سالمندان می‌باشد که می‌توانند در خدمت بهبود شرایط فرد سالمند و جامعه به کار گرفته شوند. این امر زمانی محقق می‌شود که نیازهای سالمندان به خوبی شناخته و برآورده شوند. در زمان رخداد بلایا نیز سالمندان، سرمایه‌های فکری و نیروهای انسانی مجربی هستند که می‌توانند مسئولیت انجام قسمتی از وظایف سازگار با توانایی هایشان را بر عهده بگیرند. در این فصل، ضمن پرداختن به اهمیت توجه به سالمندان و ویژگیهای سالمندی، نکات کلیدی که در ارائه خدمت به سالمندان در بلایا باید مورد توجه قرار گیرند، آورده شده است. توجه و عمل به این توصیه‌ها می‌تواند در کاهش آسیب‌ها، و همچنین کمک به سالمندان در بدست آوردن بالاترین سطح ممکن سلامت و شرفیت عملکردی در حداقل زمان مؤثر باشد. رسیدن به این اهداف نیازمند همکاری و هماهنگی سازمان‌های مرتبط و مسئول در مدیریت بلایا و همچنین جامعه در فازهای مختلف مدیریت بلایا شامل آمادگی، پاسخ و بازسازی می‌باشد

کودکان همانند افراد سالخورده و خانم‌های باردار جمعیت آسیب‌پذیر بلایا را تشکیل می‌دهند که البته بیشترین گروه جمعیتی آسیب‎پذیر را شامل می‎‎شوند. این گروه به‌طور فیزیولوژیک و روان‌شناختی کمتر از بزرگسالان در مقابل فشارهای حاد، تحت‎حاد و مزمن بلایا مقاوم هستند. کودکان در سنین پایین‎تر نسبت به دیگران بیشتر در معرض خطر و آسیب قرار می‌گیرند. برای تأمین غذا، لباس، پناهگاه، بهداشت، آب و مراقبت‌های پزشکی و بهداشتی به والدین و مراقبین خود وابسته‎اند. بدون درنظرگرفتن نوع بلا، درصدی از کودکان، از والدین یا مراقبین خود جدا می‌افتند و بدون حمایت مناسب از سوی بزرگسالان بسیار آسیب‌پذیر بوده، در معرض خطر قرار می‌گیرند (1). همچنین کودکان با احتمال بیشتری نسبت به دیگران از سوءتغذیه در زمان فاجعه رنج می‌برند. بنابراین نسبت به کمبود غذا پس از بلایا خیلی حساس هستند. زمانی که تأمین انرژی از طریق پروتئین و ریزمغذی‌ها متوقف می‌شود، کمبود غذا بیشتر خود را در کودکان نشان می‌دهد (2). در مرحله حاد بلایا، کودکان از صدمات ناحیه سر بیشتر رنج می‌برند. علت آن بزرگی اندازه سر نسبت به بدن کودکان است. علاوه بر آن کودکان در مقابل خطر از دست دادن آب بدن، مشکلات حاد تنفسی ناشی از عفونت‎‎ها، هایپوترمی بسیار آسیب‌پذیر هستند. صدمات ناشی از بی‌خانمان شدن، چه به دنبال بلایای طبیعی و یا حوادث اجتماعی و جنگ‌ها، کودکان را بسیار متأثر می‌کند (3). اختلال در روابط و ساختار اجتماعی در بلایا منجر به افسردگی‌های طولانی‌مدت، اختلالات روانی، توقف رشد و تکامل و ناتوانی در زندگی کودکان می‌گردد. متأسفانه کودکان بی‌سرپرست قربانی سودجویان شده، ممکن است در معرض انواع بهره‌کشی‌های جنسی قرارگیرند و یا به‌عنوان مزدور اجباری در جنگ‌ها و شورش‌ها به مشارکت وادار شوند. کودکان نسبت به بزرگسالان در بلایا آسیب‌پذیرند. و برعکس بزرگسالان، هرچه سن کودک پایین‎تر باشد آسیب‌پذیری آن‎ها بیشتر می‌شود (4).

تجربیات گذشته بیانگر پیامدهای متفاوت بلایای طبیعی در جوامع مختلف می‌باشند. پس از رخداد بلایای طبیعی، ساختارها و شرایط اجتماعی پیشین جامعه آسیب‌دیده است که میزان صدمات وارده به اعضای جامعه را تعیین می‌کند؛ به‌طوری‌که برخی از افراد کمتر آسیب‌دیده و برخی دیگر بهای سنگینی را پرداخت می‌کنند. جنسیت، یکی از عوامل مهم ایجادکننده چنین نابرابری‌ها و تفاوت‌هایی در جوامع متأثر از بلایای طبیعی است (1). زنان و مردان، نقش‌های متمایزی در جامعه ایفا نموده، مسئولیت‌های مختلفی در زندگی بر عهده می‌گیرند و توانمندی‌ها، نیازها و آسیب‌پذیری‌های متفاوتی را دارا می‌باشند (2). در این راستا، مستندات کارگاه آموزشی بین‌المللی «برابری جنسیتی و کاهش خطرات بلایا» که با حضور 100 شرکت‌کننده از 28 کشور جهان توسط مرکز تحقیقات علوم اجتماعی دانشگاه اوهایو در آگوست 2004 برگزار شد و متمرکز بر ظرفیت‌سازی و توانمندسازی زنان بود، احتمالاً اولین و مهم‌ترین تلاش در راستای وارد نمودن مقوله جنسیت به برنامه‌های مدیریت بلایا در سطوح ملی و بین‌المللی بوده است. یکی از مهم‌ترین خروجی‌های این چارچوب نظام‌مند، وارد نمودن رویکرد جنسیت به اقدامات کاهش خطر بلایا هست که در قالب یکی از اولویت‌های چارچوب اقدام هیوگو (HFA) در سال 2005، به تثبیت رسید (3). اولویت مزبور به شرح زیر است: «رویکرد جنسیت می‌بایست در تمامی اقدامات مدیریت خطر، سیاست‌ها، برنامه‌ها و فرآیندهای تصمیم‌گیری مرتبط با بلایا ادغام گردد که این موارد شامل ارزیابی خطر، هشدار سریع، مدیریت اطلاعات و آموزش هستند (4).» در قلب اقدامات کاهش خطر بلایا، تلاش‌های بین‌المللی نیز برای ایجاد الگوهای پایدارتر محیطی، اقتصادی و انسانی وجود دارد. ازآنجایی‌که زنان در خانواده و زندگی اجتماعی نقش‌های مهمی را ایفا می‌نمایند، توانمندی آنان به ‌نوبه خود در برنامه‌های توسعه پایدار جوامع قرار می‌گیرد (5). از طرف دیگر، زنان در بلایا آسیب‌پذیرتر هستند و به‌ طور نابرابر تحت تأثیر پیامدهای آن قرار می‌گیرند که این چالش بخصوص در مورد دختران جوان، زنان باردار، زنان معلول و سالمند که با ظرفیت‌های ناکافی جهت جبران خسارت‌های وارده مواجه‌اند، بیشتر است (2،6). بنابراین، در ادامه ضمن تشریح آسیب‌پذیری‌ها، چالش‌ها و نیازهای زنان در بلایا به بیان توانمندی‌ها و ظرفیت‌های این گروه در مواجهه با بلایا نیز خواهیم پرداخت.

افراد دارای ناتوانی از آسیب‌پذیرترین گروه‌های انسانی در حوادث و بلایا می‌باشند. در زمین‎لرزه و سونامی 2011 ژاپن، نرخ مرگ‎و‎میر در بین افرادی که با معلولیت زندگی می‌کنند، دو برابر افراد بدون معلولیت بود (1). همچنین این گروه با مشکلات و تبعات بدتری پس از بلایا، دست به گریبان می‌شوند. وابستگی زیادتر معلولان به تداوم خدمات عمومی در جامعه مثل بهداشت‌و‌درمان، باعث می‌شود تا آن‎ها در شرایط بلایا که ارائه خدمات عادی جامعه دچار اختلال می‌شود، پیامدهای بدتری را تجربه کنند. از طرف دیگر، افراد دارای معلولیت معمولاً در برنامه‌های آمادگی، پاسخ و بازسازی در بلایا، فراموش می‌شوند و نیازهای ویژه این افراد در داخل این برنامه‌ها، ادغام نمی‌شود. در شرایط پیش از وقوع حوادث، دسترسی و مشارکت افراد دارای ناتوانی به اطلاعات و برنامه‌های مرتبط با برنامه‌های کاهش خطر بلایا، بسیار محدود است. در زمان وقوع بلایا، سامانه‌های موجود پاسخ‌دهی در کشور فاقد کارآیی و اثربخشی برای رفع نیازهای مرتبط با ناتوانی می‌باشد. در زمان بازسازی جامعه پس از وقوع حوادث نیز، علی‎رغم اقدامات مقطعی در امر توانبخشی جسمی و روانی هم معلولانی که پیش از یک حادثه در جامعه زندگی می‌کردند و هم برای افرادی که بر اثر آن حادثه دچار اختلال عملکرد و ناتوانی شده اند، اقدامات انجام شده با شرایط خاص این گروه مطابقت ندارد.

بلایا و حوادث با مصدومین انبوه، ‌‌‌‌به‌طور روز افزونی و در اغلب موارد بدون ‌هیچ‌گونه هشداری، مردم را در نقاط مختلف متأثر می‌سازند (1). پاسخ‌گویی به این گونه حوادث که معمولاً بیشتر از توان جامعه برای پاسخ‌گویی به نیازهای به وجود آمده به دنبال آن‎ها می‌باشد، با مسائل و مشکلات فراوانی روبه‎رو می‌باشد. در نتیجه پرسش‏ها و چالش‌‌های اخلاقی بسیاری در ارتباط با مدیریت و پاسخ گویی به این حوادث به وجود می‌آید (1‌، 2). پارادایم بلایا نیاز به سازمان‌دهی مجدد سامانه‌های درمانی و به موازات آن بازبینی مجدد کدهای اخلاقی که در شرایط عادی در میان کارکنان ارائه دهنده خدمات سلامت دارد (1). این حوادث چالش‌های اخلاقی و معنوی متعددی را در سطح خرد ، متوسط و کلان به وجود می‌آورد. این چالش‌ها نه تنها بیماران و همراهان‌شان را شامل می‌گردد، بلکه مجموعه‌ای از تصمیم‌گیران خارج از رابطه تیم درمانگران و بیماران را نیز درگیر می‌سازد؛ همانند سازمان‌های ارائه دهنده خدمات، سازمان‌های همکار، رسانه‌ها، مردم عادی، اهدا‌کنندگان، سیاست‌گذاران، مدیران سلامت عمومی و حتی بخش خصوصی. افراد ذینفع در اخلاق در بلایا این گروه از عوامل اخلاقی را می‎توان به‎صورت دَه P در نظر گرفت (جدول 77-1).

شناخت و درک بشر از مذهب، به قدمت شناخت و درک او از بلایاست. فارغ از رد یا قبول نظریات گوناگون در باره انگیزه‌های بشر برای گرایش به مذهب، آنچه مسلم است، بشر در برخورد با بلایا، همیشه متوجه طبیعت یا ماورای آن بوده است. از مذاهب نخستین گرفته تا ادیان ابراهیمی، همواره بلایا، در مرکز اشارات و تفسیرات مذهبی قرار داشته است. آنچه در این فصل به آن اشاره می‌شود، نگاهی گذرا و مختصر به این اشارات و تفاسیر است. بی‌تردید نقد و بررسی همه آنچه در این گفتار می‌آید مجال بیشتری را طلب می‌کند.

پرستاران بزرگ‌ترین گروه از متخصصان مراقبت‌های بهداشتی در ایالات متحده می‌باشند. 11 میلیون پرستار در سراسر دنیا، بدنه اصلی نظام بهداشتی درمانی را تشکیل می‎دهند و در واقع این گروه خط مقدم کارکنان بهداشتی درمانی در تماس با جامعه و ارائه خدمات به افراد، خانواده‌ها، جوامع هستند (1،2). مراقبت از بیماران و نجات زندگی افراد همه آن چیزی است که به رسالت پرستاری حرفه‌ای مربوط است و وقوع حوادث و بلایا موقعیتی است که فرصت تلاش برای دستیابی به هر دو موضوع را فراهم می‌آورد (3). همانند اقدامات متداول سلامت، پرستاری در حوادث و بلایا جزء حیاتی از اقدامات سلامت به حساب می‌آید. پرستاران با توجه به دانش و تجربه حرفه‌ای شان در زمینه ارزیابی و اولویت‌بندی بیماران، مهارت‌های مراقبتی گسترده (مانند ارائه درمان و پیشگیری از بیماری‌ها) و نیز طیف گسترده‌ای از مهارت‌های عمومی حرفه‌ای (مانند خلاقیت، توانایی حل مسأله، سازگاری، مدیریت و رهبری و ...) همواره از شرکت‌کنندگان در خط مقدم موقعیت‌های وقوع حوادث و بلایا بوده‌اند. انجمن بین‌المللی پرستاران اهمیت حضور پرستاران در حوادث و بلایا را این‌گونه بیان می‌کند:«پرستاران با مهارت‌های تکنیکی و دانش علمی، می‌توانند در برنامه‌های آمادگی حوادث و بلایا و نیز در طی وقوع حوادث و بلایا همکاری نمایند. آن‎ها به‌عنوان اعضای تیم می‌توانند نقش راهبردی در همکاری با سایر تخصص‎ها و سازمان‌ها ایفا نمایند» (4). پرستاران در انواع حوادث، جنگ‌ها، شرایط اضطراری سخت با تعداد کثیری از آوارگان، و نیز مواقعی نظیر وقوع بلایایی که مراقبت‌های بهداشتی جامعه را مختل می‌کنند و در زمان کاهش موقت منابع، قادر به ارائه خدمت هستند. در این موقعیت‌ها، آن‎ها با استفاده از مهارت‌های منحصر به فرد، توانایی و درک درست از جامعه تلاش می‌کنند به‌منظور بهبود حال مردم آسیب‌دیده بالاترین سطح مراقبتی متناسب با شرایط نامطلوب را ارائه دهند (5). اگر چه بلایا شبیه همدیگر نیستند، پرستاران باید بتوانند در لحظه تصمیم‌گیری کرده، شیوه‌های مراقبت منطبق با شرایط را ارائه نمایند، آن‎ها باید به خوبی به نقش بالقوه خود به منظور پاسخ مؤثر در یک بلا واقف باشند. این آماده‌سازی از طریق آموزش‌های مرتبط و کسب مهارت‌های عملی به‌همراه تجارب مدیریتی، درک قابلیت‌ها، منابع محلی‌ منطقه‌ای صورت می‌گیرد (5).

طب کار از اجزای مهم حوزه سلامت می‏باشد که به دلیل توجه اندک افراد و نیز ابعاد پیشگیرانه و نه درمانی، کمتر مورد توجه جامعه پزشكی و نيز عموم قرار گرفته است. اين حوزه از سلامت پيامدهای زيان‎بار مواجهه‏های‏ شغلی و محيط كار بر سلامت شاغلين را در مراحل ابتدايی شناسايی نموده، راهكارهای لازم را قبل از پيشرفت بيماری به مراحلی غير قابل درمان اتخاذ می‏نمايد. از اين رويكرد، طب كار با شناسايی زودرس اختلالات ناشی از مواجهه‏های‏ ‏شغلی آسيب‌رسان با غلظت پايين و غير قابل تشخيص توسط شاغلين، از پيامدهای زيان‎بار سلامت و در بسياری مواقع غير قابل بازگشت وارد بر نيروی كار و نيز هزينه‌های مستقيم درمانی و نيز غيرمستقيم وارده بر روند توليد در صنعت می‌كاهد. از سويی ديگر ماهیت پیشگیرانه این شاخه از طب، موسوم به «طب کار»، موجب شده است تا در شرایط عادی و پیش از بروز پیامد‏های ‏‏سلامت مربوط به محیط کار یا حوادث و بلایای طبیعی یا صنعتی در محیط کار کمتر مورد توجه قرار گیرد. این در حالی است که در صورت اتخاذ سیاست‏های ‏‏مناسب در حوزه مدیریت خطر و پیش گیری، از بار بیماری‏های ‏‏مرتبط یا پیامد‏های احتمالی پس از بروز بلایا بسیار کاسته خواهد شد. در دنیای امروز که در هر زمینه‏ای هزینه - اثربخشی تصمیم‏های اتخاذ شده در درآمد خالص سازمان‏‏ها ‏‏و سرمایه اقتصادی آنان بسیار نمود یافته است و سازمان‏‏ها ‏‏و صنایع به گونه‌ای رقابتی در پی افزایش سرمایه و تولید خود در شرایط مختلف می‏باشند، سیاست‏های ‏‏پیشگیرانه و مدیریتی نوین مورد استقبال گسترده‏ای قرار گرفته است. کاستن از هزینه‏های ‏‏سازمان‏‏های تولیدی بزرگ پس از بروز حوادث و بلایای مختلف طبیعی یا انسان ساخت و تضمین روند تولید آنان بسیار ارزشمند است. تضمین روند تولید از سویی به اتخاذ تصمیمات گوناگون در حوزه پیشگیری و ابعاد فنی، مهندسی تسهیلات و تجهیزات آن سازمان یا صنعت بر می‏گردد و از سویی دیگر متوجه نیروی انسانی تولیدگر آن سازمان به عنوان جزیی مهم از چرخه تولید می‏باشد. حفظ سلامت نیروی انسانی به عنوان جزیی مهم از اجزای پایدارکننده تولید و امدادرسانی در زمان بلایا می‏باشد که هدف خدمات سلامت شغلی و طب کار قرار می‏گیرند. خدمات طب کار و سلامت شغلی با بررسی وضعیت کنونی سلامت افراد و نیز اطلاع از مخاطرات و ساز و کار فنی محیط کار، گستره مناسبی را برای حفظ عملکرد یک جامعه فراهم می‏آورد. تعامل‏های ‏گسترده طب کار و در هم تنیدگی حوزه‏های ‏تحت پوشش آن با طب بلایا باعث شده است تا آمادگی و مدیریت خطر بلایا نیز از اجزای مورد توجه این رشته قرار گیرد تا به این وسیله جوامع و سازمان‏‏ها ‏‏در رأس کار نیروی کار آنان توان آمادگی و پاسخ به بلایا و نیز ادامه کارکرد خود حین و پس از بلایا را داشته باشند. با چنین رویکردی جوامع قادر خواهند بود تا عملکرد خود را در بعد نیروی انسانی حین یا پس از بروز بلایا حفظ کرده، یا حتی ارتقا بخشند. بسیاری از سازمان‏های ‏بزرگ با مدنظر قرار دادن ادامه سود دهی خود حین و پس از بلایا برنامه‏های ‏مدیریت بلایا را در برنامه سلامت شغلی خود قرار داده اند تا از آن طریق امکان ارائه خدمات با حداقل سرمایه گذاری ممکن را داشته باشند (1،2،3). دو رویکرد اصلی حاصل از تعامل طب کار و طب بلایا عبارتند از:  تداوم فعالیت نیروی کار یک سازمان یا صنعت در بلایا  ارائه خدمات سلامت حین و پس از بلایا از سوی واحد‏های ‏طب کار یا سلامت شغلی به کارکنان (1).

در چند دهه گذشته در حدود سه چهارم از بیماری‌های انسانی نوپدید یا بازپدید به وسیله عوامل بیماری‌زایی ایجاد شده اند که منشأ حیوانی داشته‌اند. بیماری‌های حیوانی از راه‌های گوناگون سلامت انسان را تهدید می‌كند و انسان، در نتیجه تماس مستقیم یا غیرمستقیم در معرض آلودگی به این بیماری‌ها قرار می‌گیرد. جنون گاوی، ابولا، بیماری نیل غربی، آنفلوآنزای مرغی، سارس، تب دره ریفت، بیماری‌های ناشی از نیپاویروس و هانتاویروس از جمله بیماری‌‌های مشترکی هستند که مسئول ایجاد بیماری‌های نوپدید قرن حاضر می‌باشند (1). حیوانات نیز مشابه انسان نسبت به بلایای طبیعی آسیب‌پذیر هستند. خطر همه‎گیری ‎بیماری‌ها و افزایش بروز بیماری‌های مشترک انسان و حیوان معمولاً یکی از تبعات بلایای طبیعی است. خسارات اقتصادی ناشی از صدمه به صنعت دامی یک کشور نیز از چالش‌های همیشگی در بلایای طبیعی می‌باشد (2). معمولاً پس از بلایای طبیعی، طغیان بیماری‌های واگیر بیش از معمول روی می‌دهد و انتقال بیماری‌های بومی (آندمیک) خاص و مستعد ایجاد همه‌گیری افزایش می‌یابد. این خطر مخصوصاً در جمعیت‌های آواره به دلیل ازدحام و دسترسی نامناسب به خدمات بهداشتی بیشتر است. آواره شدن حیوانات وحشی و اهلی که درکنار جمعیت‌های انسانی زندگی می‌کنند و جابه‌جایی جوندگان و سایر حیوانات زمین‌زی، به دلیل تخریب یا تهدید لانه آن‎ها در اثر بلایا، می‌تواند مواجهه انسان‌های متأثر از بلایا را با بیماری‌های مشترک انسان و دام (زئونوز) افزایش دهد. بسیاری از بیماری‌های واگیر ایجاد شده در جمعیت‌های انسانی در زمان رخداد بلایای طبیعی، به سلامت عمومی دام و وحوش مرتبط می‌باشند. کنترل بیماری‌های مشترک انسان و دام و ایمنی غذایی دو وظیفه اصلی بهداشت عمومی دام و وحوش می‌باشد. هر دوی این وظایف در زمان بلایا و حوادث طبیعی بسیار مهم هستند (3). سلامت دام و وحوش یکی از ارکان مهم سلامت عمومی است چرا که وضعیت بهداشتی نامناسب حیوانات مستقیماً بر ذخایر غذایی انسان اثر می‌گذارد. دام‌ها مهم‌‌‌ترین منبع تأمین پروتئین برای جمعیت انسانی هستند. هنگام بلایا، ممکن است کمبود غذا به دلیل مرگ حیوانات، بیماری آن‎ها یا فساد غذاها اتفاق بیفتد و از این رو به دنبال وقوع بلایا باید به سرعت صنعت دامی دوباره راه اندازی شود. این کار مانع از کاهش ذخایر غذایی می‌شود (4). بر اساس توضیحات فوق، مشارکت سازمان‌های متولی بهداشت دام و وحوش در بلایای طبیعی بسیار مهم می‌باشد و ارتباطات و همکاری نزدیک بین مجموعه‌های متولی بهداشت انسانی، بهداشت دامی و بهداشت محیط لازم است و به پیشگیری و پاسخ مناسب در انواع بلایایی که احتمال گسترش بیماری‌هایی مثل بیماری‌های ناشی از غذا، آب، حشرات و زئونوزها در آن‎ها زیاد است، کمک می‌کند (5). اولین اولویت در مرحله تسکین بلایا، محافظت و نجات زندگی انسان‌ها است و دام‌های اهلی و وحشی در اولویت‌های بعدی قرار می‎گیرند و بنابراین توجه کمتری نسبت به آن‎ها می‌شود. در بلایا، تخریب دیوارها و حصارها موجب آزاد شدن دام‌های اهلی و سرگردانی آن‎ها می‌شود و زمینه تماس آن‎ها را با حیوانات وحشی، سایر حیوانات اهلی و جمعیت‌های انسانی فراهم می‌کند که می‌تواند منجر به انتقال آلودگی بین گونه‌های مختلف حیوانی و انسان شود. هنگام رخداد بلایای طبیعی ممکن است شرایط برای انتقال بیماری‌ها از طریق ناقلین بندپا مساعدتر شود. به مرور بعضی از بلایای اخیر نشان می‌دهد که مراقبت‌های درمانی حیوانات و کنترل عفونت‌های مرتبط در آن‌ها، کنترل حیوانات سرگردان و تقویت زیرساخت‌های وابسته به امور دامی و محیط زیست، باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد و الگوهای مداخله مؤثر برای آن‎ها توسعه یابد (6). آمادگی و پاسخ به بلایا نیازمند رویکرد چند وجهی است؛ به این معنی که سازمان‌های مختلف و از جمله سازمان‌های مرتبط با بهداشت و تولید دام و سازمان‌های مراقب حیات وحش، مسئولیت‌های تعریف شده را بپذیرند و تلاش هایشان را هماهنگ سازند. بدون این تعهد، آمادگی و پاسخ به بلایا از هم گسیخته، بی‌کفایت و ناهماهنگ خواهد بود.

نگاهی گذرا به تاریخ جهان، بیانگر وجود جنگ‌های بسیاری در طول زندگی بشر است. واژه‌ای که علی‎رغم تلخی زیاد، آن‌قدر در طول زمان‌های گذشته تکرار شده که به‌نظر می‌رسد جنگ جزء جدایی ناشدنی زندگی انسان‌هاست. در طول قرن 20 میلادی فقط 3 هفته، عاری از جنگ ثبت شده است! با توجه به این واقعیت و پیش‌بینی روزافزون بودن جنگ و تروریسم در دنیا لزوم پرداختن به بحث پدافند غیرعامل قطعی است. اسناد بالادستی متعددی در کشور از جمله در بیانات امام راحل (ره)، مقام معظم رهبری، قوانین و برنامه‌های توسعه مختلف بخصوص برنامه‎های چهارم و پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (پیوست‎های1و 2) و نیز مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام، مربوط به لزوم پرداختن به پدافند غیرعامل می‌باشند

بلایا و فوریت‌ها در هر جایی از دنیا که روی دهند دارای اثرات قابل توجه بر سلامت جامعه، وضعیت معیشتی مردم و زیر ساخت‌هایی که برای حمایت و پشتیبانی از افراد ایجاد شده‌اند، می‌باشند. مشکلات زیست‌محیطی مؤثر بر سلامت که از رخداد بلایا منتج می‌شوند، متأثر از محیط فیزیکی و زیست‌شناختی و شرایط اجتماعی منطقه‌ای است که بلا در آن روی می‌دهد (1). به‌علاوه ، این امر به نوبه خود می‌تواند در مواردی نظیر سرپناه، آب، بهسازی محیط، بیماری‌های منتقله از طریق ناقلین و آلودگی‌های زیست‌محیطی، به‌عنوان عوامل تهدید‌کننده سلامت، بر رفاه و بقای افراد آن جامعه تأثیرگذار باشد (2).

توجه به آینده و تغییرات روز افزون آن به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین ضرورت‌های هر سامانه مدیریت حوادث و بلایا محسوب می‌شود و شناخت مناسب آینده مزیت‌ها و توانمندی‌های مدیریت حوادث و بلایا را ارتقا خواهد داد. با توجه به رشد فزاینده وقوع حوادث در جهان و افزایش قابل توجه خسارات و تلفات ناشی از حوادث از یک سو و تغییرات روز افزون محیط از سوی دیگر، رویکردهای سنتی و واکنشی مدیریت حوادث و بلایا تبعات مناسبی را در پی نخواهند داشت. از این رو گرایش‌های مختلفی به سمت نگاه نظام‌مند و دقیق به سمت آینده با استفاده از روش‌ها و ابزارهای علمی و مستدل شکل گرفته است که در آن میان علم آینده‌پژوهی که بیش از هفتاد سال است در کشورهای مختلف جهان به توسعه رویکردها، نظریه‌ها و ابزارهای مختلف شناخت آینده پرداخته است، یکی از تمرکز‌های اصلی خود را به آمادگی در برابر بلایا و وقایعی که باعث غافلگیری در آینده خواهد شد، معطوف کرده است. ماهیت اصلی مدیریت حوادث و بلایا دست و پنجه نرم کردن با اتفاقات و وقایعی است که در اثر غافلگیری رخ داده‌اند و وظیفه اصلی آن برگرداندن جامعه به وضعیت عادی است. در این میان هر چه ابزارها و روش‌های دقیق‌تر و موثقی برای شناخت آینده در اختیار باشد، انجام این وظیفه به مراتب تسهیل خواهد شد. اما شناخت آینده چگونه امکان‌پذیر خواهد بود؟ چه ابزارهایی مدیریت حوادث و بلایا را قادر به شناسایی آینده خواهد ساخت؟ به چه میزان می‌توان به این ابزارها اعتماد کرد؟ و آینده‌پژوهی چه نقشی را در شناخت آینده در مدیریت حوادث و بلایا ایفا خواهد کرد؟ در این فصل سعی خواهد شد تا از میان رویکردهای مختلف مدیریت حوادث و بلایا، به رویکردهایی پرداخته شود که به ضرورت نگاه به آینده به صورت نظام‌مند تأکید دارند و همچنین زمینه‌ای فراهم شود تا ارتباط شفاف و روشنی میان نظریات آینده‌پژوهی و کاربرد آن در مدیریت حوادث و بلایا تبیین شود.

جنبه‌های حقوقی در بلایا از دو منظر قابل بررسی می‌باشد: حقوق داخلی و حقوق بین‌الملل. در قسمت حقوق داخلی مباحثی که مطرح می‌باشند عبارتند از مسئولیت مدنی و حمایت حقوقی از پرسنل، عوامل امدادی و گروه‌های پزشكی در بلایا. در بخش حقوق بین‌الملل کالاها و تجهیزات، مواد غذایی، وسایل و تجهیزات ارتباطاتی، وسایل نقلیه، تجهیزات پزشکی و دارو، سگ‌های جستجو و نجات، نظام مالی، پول و ارز، نیروی انسانی، جابه‎جایی و حمل و نقل مطرح می‌باشند. امید است تلاش‌های صورت گرفته در مجموعه حاضر بتواند گامی هر چند کوتاه در جهت آمادگی و هماهنگی بیشتر سازمانهای داخلی و خارجی در هنگام بروز بلایا برداشته باشد و منشأ اثر در جهت برقراری صلح و امنیت باشد.

انسان همیشه در طول تاریخ در مقابل برخی تهدیدات طبیعی و غیر طبیعی سعی داشته است پناهگاهی مناسب برای ادامه حیات خود تهیه کند. پس از جنگ جهانی دوم مسأله «پناهندگی» یکی از مسائل مهم اجتماعی و سیاسی بین‌المللی شده، روز‌به‌روز ابعاد گسترده‌تری را به خود گرفت. هر کس بنا به دلایل نژادی، مذهبی، ملیتی یا عضویت در گروه‌های سیاسی، اجتماعی جان و یا حقوق بنیادین خود را در مخاطره ببیند، حق دارد به کشور دیگری پناه برد. حق پناهندگی، جزو حقوقی است که در اعلامیه جهانی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است. هر پناهنده علاوه بر آن که طالب امنیت جانی است، باید بتواند احتیاجات اولیه خود و خانواده‌اش را مرتفع سازد و از این رو زیستن در کشوری با ثبات سیاسی بیشتر و استفاده از مزایای رفاهی آن، رؤیای هر پناهنده‌ای است. اما این‎که پس از تحقق رؤیای پناهندگی، چه بر سر پناهنده و یا خانواده او می‌آید و با آنان چگونه رفتار خواهد شد، مسأله‌ای است قابل تأمل. پناهندگی برای کشورهای پناهنده‌پذیر نیز مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی را ایجاد می‌کند. تحمل هزینه‌های مالی، اختلال در بازار کار داخلی، درگیری‌های سیاسی و غیره نیز بهایی است که چنین کشورهایی می‌پردازند. افراد پناهنده وکشور‌های پناهنده‌پذیر بایستی نسبت به این مسائل آگاهی کامل داشته باشند و یکی از طرق نیل به این آگاهی، گردآوری، تدوین و تفسیر قوانین ناظر بر پناهندگی در هر کشور است تا متقاضیان بتوانند با مطالعه آن، نمایی از آینده خود را ترسیم نمایند.

مخاطرات انسان‌ساخت و طبیعی با اثرات منفی و زیان‎بار خود، بشر را همیشه تحت تأثیر قرار داده‌اند. جهت کاهش این عواقب زیانبار که در ابعاد فیزیكی، انسانی، مالی، اجتماعی، سیاسی و زیست‎محیطی قابل دسته‌بندی می‌باشند اقداماتی تحت عنوان مدیریت بلایا در حال انجام است. تعاریف، تكنیك‌ها و رویکردهای متفاوتی در دنیا در زمینه مدیریت بلایا وجود دارد. یک رویکرد نوین و موفق در این زمینه، مدیریت جامعه‌ محور بلایا می‌باشد. با کمک این رویکرد، جوامع می‌توانند از پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل عظیم و بسیار اثرگذار موجود در جامعه در راستای کاهش تلفات و ضایعات و دستیابی به توسعه پایدار استفاده نمایند. در این رویكرد، نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است استفاده از مفاهیم و مهارت‌های مدیریتی در جهت افزایش بهره‌مندی از ظرفیت‌های مورد اشاره است. استفاده از نظریه‌ها و مهارت‌های مدیریت كه عمدتاً مربوط به مدیریت سازمان‌ها می‌باشد می‌تواند در افزایش انگیزش جامعه به مشاركت و افزایش اثربخشی و كارایی برنامه‌های بلایا نقش مؤثری ایفا نمایند. در این فصل كلیات نظریه‌های مدیریتی و نیز سبك‌های مدیریتی باوم و اشمیت ، مدل مدیریت اقتضایی فیدلر ، نظریه چرخه زندگی یا نظریه بلوغ هرسی و بلانچارد و نهایتا نگرش نظام‎مند و فرایندی با هدف نحوه كاربرد این نظریه‌ها در افزایش اثریخشی و كارایی برنامه‌های جامعه‌محور مورد تحلیل و كنكاش قرار گرفته است.